بحران حریق در میراث فرهنگی/مریم دلگشا عبدالملکی؛ دانشجوی دکتری مرمت آثار تاریخی

مریم دلگشا عبدالملکی

دانشجوی دکتری مرمت آثار  – دانشگاه هنر اصفهان

صدای میراث: در سال‌های اخیر حریق، بحران‌زاترین خطری بود که خسارات فاجعه‌بار بر پیکره میراث فرهنگی وارد آورد و پیامدهای شدید آن در ابعاد ملی (میدان حسن‌آباد تهران و بازار تاریخی تبریز) و جهانی ( موزه ملی برزیل و کلیسای نوتردام پاریس) یادآور این موضوع است که هر لحظه ممکن است این خطر، سلامت آثار تاریخی منحصر به فرد و جهانی را تهدید کند.

باید با جدیت اندیشید که برای پیشگیری از وقوع و کاهش پیامدهای بحران حریق در آثار تاریخی چه باید کرد؟ آیا جستجوی روش‌های مناسب اطفاء حریق، تنها را‌ حل مسئله پیش روی آثار تاریخی است؟ یا باید به دنبال راهی بود که احتمال وقوع این خطر را در مجموعه‌های تاریخی به حداقل ممکن رساند؟

پاسخ سوالات فوق را به خوبی می‌توان در اصول کلی «مدیریت بحران» یافت که شامل سه مرحله فعالیت‌های پیش، حین و پس از بحران است. پیش از وقوع یک بحران باید فعالیت‌های پیشگیری و آمادگی را به درستی انجام داد و در حین وقوع، اقدامات پاسخ و پس از آن به درمان و بازیابی پرداخت.

می‌توان گفت مهمترین فعالیت کنونی در ارتباط با بحران حریق در آثار تاریخی، پیشگیری از وقوع آن از طریق ایجاد ایمنی حریق در بناهای تاریخی و ایجاد آمادگی در برابر آن است.

برقراری ایمنی حریق در میراث فرهنگی، تنها از طریق فعالیت‌های مدیریت ریسک حریق امکانپذیر است. به عبارتی ساده این پروسه با شناسایی خطرات و کانون‌های اولیه حریق، ارزیابی ریسک‌های موجود و تعیین اقدامات کاهش ریسک در نقاط دارای ریسک بالا، از وقوع بحران در بناهای تاریخی پیشگیری می‌کند. حتی در صورت وقوع، احتمال خسارت‌های شدید و مصیبت‌بار نیز به حداقل می‌رسد. طرح‌های مدیریت ریسک حریق برای هر بنا و مجموعه تاریخی به طور اختصاصی تهیه می‌شود و در صورت به روزرسانی دوره‌ای آن، می‌توان ایمنی قابل قبول در بناهای تاریخی فراهم ساخت.

نصب سیستم‌های اعلام حریق برای آشکارسازی علائم حریق و هشدار دادن از طریق تجهیزات شنیداری و دیداری، آموزش کارکنان مجموعه جهت انجام اقدامات ضروری و تشکیل تیم آمادگی در برابر حریق،تعیین لیست اولویت‌های نجات، دعوت از آتش‌نشانی محلی و آشنا کردن پرسنل آن با مجموعه‌های تاریخی و نیازهای خاص آن‌، از اقدامات مؤثر در مرحله آمادگی است که پیش از وقوع حریق بایستی در یک مجموعه میراث فرهنگی صورت بگیرد.

در مرحله پاسخ، اعلام هشدار و شروع تخلیه کارکنان، فراخواندن آتش‌نشانی و اعضای تیم پاسخ در برابر حریق و در صورت نیاز تخلیه یا جابه‌جایی آثار، اتمام عملیات اطفاء، تثبیت نسبی شرایط و انجام بر آورد کلی از آسیب‌های وارده، بررسی علل حادثه و ثبت نتایج، یافته‌ها و گزارش‌ها و تهیه طرح بازیابی از فعالیت‌­های اساسی در حفاظت از بناهای تاریخی در خطر حریق است.

درباره مواد و روش‌­های مناسب اطفاء حریق در این مقوله، پژوهش‌­هایی صورت گرفته است که همگی آن­‌ها به حساسیت و آسیب‌پذیر بودن مواد و متریال تاریخی در برابر روش‌های عمومی اطفاء حریق نظیر آب، دی‌اکسید کربن و پودرهای اطفائی اشاره کرده‌اند.

اگرچه در سیستم‌های مه پاش به دلیل استفاده از آب مقطر که عدم رسانای الکتریکی بوده و همچنین به دلیل اندازه بسیار ریز ذرات، آب کمتری مورد استفاده قرار می‌­گیرد، شوک حرارتی و آسیب‌های ناشی از رطوبت نیز بسیار کمتر خواهد بود.

همچنین در مورد تأثیر مواد هالوژنه یا هالوکربن‌ها که به مواد پاک نیز مشهورند، بر آثار تاریخی و فرهنگی اطلاعات محدودی وجود دارد. لیکن آزمایشات انجام شده بیانگر عدم تمایل نسبی این مواد به تخریب آثار و ایجاد شوک حرارتی است.

متاسفانه پژوهش‌ها درباره وضعیت ایمنی حریق در موزه‌ها و مجموعه‌های تاریخی کشورمان بسیار اندک است و اطلاعات کافی نیز درباره ارزیابی سیستم‌های فعلی اطفاء حریق در این مجموعه‌ها در دست نیست،

لذا نیاز گسترده به پژوهش در این حوزه احساس می‌شود تا بتوان براساس آن به برنامه‌های ایمنی و مدیریت ریسک حریق دست یافت و امید است این نوشتار مقدمه‌ای بر شروع تحقیق در این حوزه شود تا در نتیجه آن، خطر حوادث ناخوشایند در میراث‌فرهنگی کاهش یابد.