صدای میراث: ارمنستان و آذربایجان دو کشور همسایه ایران و البته دو کشور هدف گردشگری برای ایران هستند.
سالانه گردشگران زیادی از آذربایجان به ایران سفر میکردند که عمده آنها گردشگران سلامت و خرید بودند. از ارمنستان نیز گردشگرانی به ایران سفر میکنند تا علاوه بر حضور در آیینهای دینی خود در ایران و زیارت کلیساهای ثبت جهانی شده ایران دیداری با اقوام خود در ایران داشته باشند. هرچند تعداد گردشگران ارمنی که سالانه به ایران سفر کردهاند قابل مقایسه با گردشگرانی که از آذربایجان به ایران سفر میکنند نیست.
آذربایجان زمانی جزو خاک ایران بود و حالا مقصد گردشگران ایرانی زیادی است که تا پیش از شیوع کرونا دیدار از شهرهای تاریخی آن کشور را در بستههای مسافرتی خریداری میکردند.
ارمنستان نیز در سالهای اخیر تبدیل به مقصد گردشگران بسیاری از ایران شده است و حتی کتیبههای اورارتویی یافت شده در آن کشور وزارت میراث فرهنگی ایران را به پروژههای مشترک باستانشناسی با ارمنستان کشاند.
با این حال آغاز دوباره جنگ بر سر مالکیت قرهباغ پس از چند دهه بار دیگر هر دو کشور را تبدیل به مقصد ناامن گردشگران ایرانی کرده است. مجله نشنال جئوگرافی در تازهترین گزارش خود به قلم «ارین بلیکمور» نگاهی کرده است به تاریخ جنگ ارمنستان و آذربایجان بر سر مالکیت قرهباغ و همچنین هشدارهایی که ایران به دو طرف درگیر درخصوص تعدی به مرزهای کشور داده است.
چگونه درگیری های قرهباغ توسط امپراتوریهای گذشته شکل گرفت؟
یک تصمیم سرنوشتساز از سوی استالین و اختلافاتی که اتحاد جماهیر شوروی ایجاد کرد، هنوز در درگیری تاریخی که بار دیگر در جبهههای نبرد قفقاز آغاز شده است، بازتاب دارد.
هنگامی که آتش جنگ در اواخر ماه سپتامبر در منطقه قرهباغ و مناطق کوهستانی اطراف آن در جنوب قفقاز آغاز شد، آتش قرنها اختلاف را بار دیگر شعلهور کرد. این درگیری آخرین جنگ از سری نبردهای پر سروصدا بر سر مالکیت قرهباغ است، نبردی که در دوران مدرن با ظهور و سقوط اتحاد جماهیر شوروی شکل گرفت.
قرهباغ با ۱۷۰۰ مایل مربع بخشی از آذربایجان است و با نام روسی آن شناخته میشود که به «کوهستان قرهباغ» شهرت دارد. اما برای ارامنه و جمعیت ارمنی این منطقه، این منطقه به عنوان جمهوری قرهباغ، یک منطقه خودمختار شناخته میشود که از سال ۱۹۸۸ از جمهوری آذربایجان جدا شده است.
برای قرنها، آذربایجانیهای مسلمان و ارامنه مسیحی که هر دو این منطقه را خانه خود میدانند بر سر این که چه کسی باید این منطقه را کنترل کند درگیر هشتند. حکومت روسیه از سال ۱۸۲۳ آغاز شد و هنگامی که امپراتوری روسیه در سال ۱۹۱۸ منحل شد، تنشها بین ارمنستان و آذربایجان تازه استقلال یافته دوباره حاکم شد. سه سال بعد، روسیه تحت کنترل کمونیستها نظر خود را بر استقلال کشورهای منطقه قفقاز قرار داد و شروع به ادغام آنها در اتحادیه جمهوریهای سوسیالیستی شوروی کرد.
در ابتدا تصمیم بر آن بود که «قره باغ» بخشی از جمهوری سوسیالیستی شوروی ارمنستان (S.SR) باشد. اگرچه مورخان درباره دلایل اختلاف نظر دارند، اما تصور میشود که ادغام اولیه قرهباغ در ارمنستان طرحی برای اطمینان از حمایت ارمنستان از حکومت شوروی بوده است. جوزف استالین، رهبر وقت شوروی اما این تصمیم را لغو کرد و در سال ۱۹۲۳ کوهستان قرهباغ با وجود ۹۴ درصد ساکنین ارمنی خود به یک منطقه اداری خودمختار در جمهوری آذربایجان تبدیل شد.
ارامنه شکایت داشتند که آذربایجان خودمختاری را محدود میکند و ادعا میکردند آذربایجان علیه آنها تبعیض قائل است، اتحاد جماهیر شوروی اما نسبت به ملیگرایی قومی ارامنه مدارا نکرد و اعتراضات مختلف علیه وضع موجود را نادیده گرفت.
با متلاشی شدن اتحاد جماهیر شوروی در اواخر دهه ۱۹۸۰، ارمنیهای قومی قرهباغ که مدتها ناراضی بودند، درخواست کردند به بخشی از جمهوری ارمنستان پیوست شوند. آذربایجان در سال ۱۹۸۸ تلاش کرد تا جداییطلبان را سرکوب کند و درگیریها در منطقه شدت گرفت. در سال ۱۹۹۱ ، اما درگیریهای منطقهای در کوهستان قرهباغ به یک جنگ کامل منجر شد.
در نتیجه، بیش از یک میلیون نفر پناهنده شدند و حدود ۳۰ هزار نفر از جمله غیرنظامیان کشته شدند. در جنگ قرهباغ هر دو طرف به پاکسازی قومی پرداختند. آذربایجانیها در برابر ارمنیهای قومی و نیروهای ارمنی علیه آذریهای قومی. با وجود تلفات وحشیانه انسانی، مذاکرات بین طرفین بارها و بارها به شکست انجامید.
در سال ۱۹۹۴، ملتهای تازه استقلال یافته ارمنستان و آذربایجان توافقنامه بیشکک را امضا کردند و آتشبس با خروج روسیه از کوهستان قرهباغ در آذربایجان برقرار شد. اگرچه درگیریها متوقف شد اما دو طرف نتوانستند در مورد پیمان صلح به توافق برسند.
طی ۲۵ سال گذشته، نیروهای ارمنستان و آذربایجان توسط «خط ارتباطی» مناقشه در پروتکل بیشکک جدا شدند و در طول سالها به طور فزاینده این منطقه تبیل به منطقهای نظامی – امنیتی شد و به عنوان یکی از سه مرز نظامی و امنیتی جهان شناخته شد. با توجه به موقعیت نزدیک و ارتباط محدود بین نیروهای نظامی مستقر در این منطقه همواره بیم آن میرفت که اقدام نظامی ناخواسته منجر به تشدید درگیریها شود.
این نگرانی به دلیل متحدان قدرتمند دو کشور متخاصم تشدید میشد. آذربایجان از سوی ترکیه، عضو ناتو پشتیبانی میشود در حالی که روسیه از ارمنستان حمایت میکند و این منطقه به یک منطقه احتمالی آتش گسترده تبدیل میشود. در حالی که کوهستان قرهباغ کوچک است، اما به دلیل مجاورت با خطوط لوله استراتژیک نفت و گاز و موقعیت آن در بین نیروهای قدرتمند منطقهای روسیه و ترکیه و ایران مخاطرات ژئوپلیتیکی زیادی دارد.
ایران که با آذربایجان و ارمنستان همسایه است و با هر دو کشور ارتباط دارد نسبت از گلولهباران موشک و گلوله به داخل خاک خود ابراز نگرانی کرده و از اسقرار نیرو خود در نزدیکی مرز هشدار داده است.
اما آیا قره باغ میتواند از قرنها درگیری عبور کند؟ زمان مشخص خواهد کرد. مذاکرات آتشبس نیز به سرعت شکسته شدهاند و اکنون جهان نگران جنگ گسترده نیابتی روسیه و ترکیه در این منطقه است. مردم ارمنستان و آذربایجان نیز همچنان به جنگ تاریخی با یکدیگر ادامه میدهند. جنگی که آنها را برای مدت طولانی درهم تنیده و درگیر نگاه داشته است.
