صدای میراث: تعزیه در لغت به معنای عزاداری و اندوه است. اما اصطلاحاً به نوعی نمایش گفته میشود که در آن شعر، موسیقی، آداب و رسوم، تاریخ، ذوق و زیبایی با زبانی داستانی توسط شبیهخوان یا بازیگر تعزیه اجرا میشود.
این نمایش شامل اسطورههای تاریخی است که نشان دهنده هویت و اعتقادات ایرانیان است و علاوه بر برخورداری از ریشههای تاریخی و باستانی بسیار به داستان سوگ سیاوش نیز شبیه است.
تعزیه از سال شانزدهم هجری به تشریح واقعه کربلا پرداخت. اما شکلگیری جدی تعزیه در ایران از ۴۰۰ سال پیش آغاز شد و در دوره صفویه، زندیه و قاجار به اوج خود رسید. بیش از ۹۰ تکیه برای اجرای تعزیه در ایران ساخته شد که مهمترین آنها تکیه دولت بود که توسط ناصرالدینشاه قاجار بنا شد.
این تکیه گنجایش ۲ هزار تماشاگر داشت و بدین ترتیب تعزیه به یکی از درخشانترین هنرها با تاثیرگذاری عمیق و فعال تبدیل شد.
تعزیه حتی به صورت سیار به عنوان یکی از آداب و رسوم آیینی ایران و به شکل کاروانی در هر نقطه از خیابانها، کوچهها و میادین شهرها برگزار میشود. اما اجرای اصل تعزیه در مکانی خاص با برخورداری از یک سکو در وسط محل اجرا و بدون استفاده از صحنهآرایی و نورپردازی است.
تعزیه از نمادهای بسیار قوی استفاده میکند و به اندازهای قوی است که میتواند یک ظرف آب را به عنوان یک رودخانه تداعی کند. مفهوم تمامی تعزیهها از فلسفه شرق نشات گرفته است و آن هم نبرد بین خیر و شر به شیوهای چشمگیر است.
متن یک نمایشنامه تعزیه نسخه نامیده میشود و مجموعه متون نمایشنامه را مجلس مینامند.
در اجرای تعزیه هر یک از بازیگران متن مختص به نقش خود را در دست دارد و هر شخصیت متن مربوط به خود را میخواند. گفته میشود بیش از ۱۱۰۰ نسخه تعزیه وجود دارد که هماکنون مجموعه کامل آنها در کتابخانه نگهداری میشود.
کارگردانان قدیمی تعزیه در ایران با تشکیل گروههای نمایشی، تجهیزات و وسایل مورد نیاز را نیز فراهم میکنند و به طور جدی کار خود را برای آموزش این هنر به نسل جدید ادامه میدهند.
شبیهگردان، کارگردان تعزیه است که در طول اجرا به طور جدی در صحنه حضور دارد.
هر تعزیه با اجرای پیشخوانی توسط بازیگران یا نواختن موسیقی توسط یک گروه موسیقی آغاز میشود که ماجرای کلی داستان را به تماشاچیان معرفی میکنند.
شخصیتهای اصلی تعزیه به دو گروه تقسیم میشوند. گروه اول نقشهای مثبت ایفا میکنند و به عنوان بازیگر موفق شناخته میشوند. بازیگران مثبت در لباسهای سفید و سبز ظاهر میشوند که نشانه مقدس بودن و خوبی آن ها است. این دسته اشعار را به سبک اصیل ایرانی میخوانند و گروه موسیقی همواره آنها را باملودیهای خود همراهی میکند.
زنخوانها نیز مردانی هستند که به در نقش زنان بازی میکنند. بازیگران کودک نیز بچهخوان نام دارند. زنخوانها و کودکان معمولا در لباسهای مشکی و با حجاب بر چهره در نقشهایشان ظاهر میشوند.
گروه دوم نقشهای منفی تعزیه را توسط گروهی از بازیگران که به آنها مخالفخوان یا بازیگران مخالف میگویند ایفا میکنند. این گروه در لباس قرمز ظاهر می شوند که نشان دهنده بیرحمی و وحشیگری دشمن است. نحوه اجرای گفتار نیز شبیه به شاهنامه خوانی است.
مخاطبان تعزیه به خوبی میدانند که چرخش بازیگران بر روی سکو نشانه گذر از فاصله است.
حیوانات نیز به شکل واقعی یا نمادین در تعزیه حضور دارند. موجودات ماوراء طبیعی، اجنه و فرشتگان نیز با ماسکهایی که بر صورت دارند به روش ساده و باورپذیر در نقشهای تعزیه وارد میشوند.
موسیقی در ایجاد جو و صحنههای حماسی و رزمی نقش اصلی را ایفا میکند.
هنوز هم تعزیه تأثیر قابل توجهی در فرهنگ ایرانی دارد و هر نقطه که تعزیه اجرا شود، به دلیل جذابیتهای چشمگیر این هنر، مخاطب را از هر طبقه اجتماعی که باشند با خود همراه میکند.
تعزیه ایران در سال ۲۰۱۰ در فهرست میراثناملموس جهان به ثبت یونسکو رسید و یدن ترتیب به عنوان میراث بشری جهان به رسمیتت شناخته شد.
