صدای میراث: انتشار گزارش جاده سنگفرش هخامنشی فهرج کرمان و ضرورت ثبت ملی و حفاظت از این جاده باستانی و تاریخی در سایت صدای میراث بازتاب مختلفی در شبکه‌های اجتماعی و بین فعالان میراث‌فرهنگی داشت.
برخی شبکه‌های اجتماعی به بازتاب دوباره نظریات قدیمی مطرح شده در مورد خط سیر باستانی فهرج اقدام نمودند که در موافقت و مخالفت با هخامنشی بودن جاده سنگفرش فهرج در آن‌ها اعلام نظر شده بود. حتی تصویری از سنگ نوشته دوره پهلوی اول منتشر شد که سنگفرش موجود را به دوره پهلوی اول نسبت می‌داد.
رضا ریاحیان باستان‌شناس در توضیحی برای شبکه‌های مجازی نوشت: «در ارتباط با کشف یک جاده هخامنشی در فهرج کرمان به اطلاع میرساند که جاده سنگفرش فهرج-زاهدان هخامنشی نمی‌باشد، بلکه میراث ایران در دوره جدید است و حدود یک قرن قبل احداث شده است. این ادعا که در همان مسیر راه‌های دوران هخامنشی یا اشکانی وجود داشته می‌تواند درست یا نادرست باشد. اما ربطی به این جاده سنگفرش ندارد. «جاده سنگفرش فهرج» صددرصد جزو میراث فرهنگی ماست و باید ثبت ملی و حفاظت شود و جلوی تخریب آن با احداث فیبرنوری یا هر چیز دیگر باید بسرعت گرفته شود، اما برای حفاظت از آن نباید خبر غلط و غیرواقعی منتشر کرد.»
آثار تاریخی فهرج وجود خط سیر هخامنشی را تایید می‌کند
لیلا فاضل باستان‌شناس دوره تاریخی که مستندنگاری جاده باستانی فهرج را برعهده داشت در گفت‌وگو با صدای میراث اعلام کرد: با توجه به وجود محوطههای وسیع هخامنشی که مرحوم دکتر عدل نیز در مصاحبه خبری (تیرماه ۱۳۹۳)، به وجود این محوطهها اشاره نمودهاند، می‌توان گفت که خط سیر باستانی فهرج به سیستان مربوط به دوره هخامنشی است.
این باستان‌شناس که به مدت ۷ سال مطالعه منظر فرهنگی بم را برعهده داشت و پس از اطلاع از آشکار شدن جاده سنگفرش فهرج برای بررسی این جاده و آثار پیرامونی آن به فهرج کرمان رفت به صدای میراث گفت: جاده سنگفرش فهرج در اثر طوفان شن نمایان شد و مهندس اقبالی رییس وقت اداره راه و ترابری فهرج در بهمن ماه سال ۹۴ این جاده را شناسایی و موضوع را به میراث فرهنگی فهرج اطلاع داد.
او گفت: آنزمان مستندنگاری و شناسایی آثار تاریخی منظر فرهنگی بم برعهده من بود و فهرج هم بخشی از منظر فرهنگی گسترده بم بود. بنابراین وقتی از آشکار شدن جاده سنگفرش فهرج اطلاع یافتم به این منطقه رفتم و بلافاصله کارهای مستندسازی جاده را انجام دادم و گزارش آنرا نیز ظرف ۲۵ روز به پایگاه میراث جهانی بم تحویل دادم.
لیلا فاضل افزود: مرحوم دکتر شهریار عدل در بازدیدی که سال ۹۳ از آثار تاریخی فهرج داشت در مصاحبه‌ای به وجود محوطههای هخامنشی در فهرج اشاره کرد و گفت با توجه به آثار موجود در فهرج، دوره هخامنشی به وضوح در این منطقه مشاهده شده است. بنده نیز پیرو صحبت‌های دکتر عدل می‌گویم زمانی که محوطههای وسیع از یک دوره تاریخی در منطقه‌ای مشاهده می‌شود به طور حتم خط سیرهایی نیز وجود دارند که در کنار نقاط فعال شهری در دوره باستان به وجود آمده‌اند.
احیای جاده هخامنشی فهرج در دوره ساسانی، سلجوقی و پهلوی
او درخصوص خط سیر باستانی فهرج و جاده سنگفرش آن نیز گفت: نقاط فعال باستانی چه مربوط به دوره هخامنشی و چه مربوط به دوره پهلوی باشند مستلزم وجود راه هستند. پس وقتی در فهرج محوطههای وسیع هخامنشی داشته باشید به طور حتم خط سیر هم خواهید داشت.
او افزود: با توجه به یافته‌ها و داده‌های باستان شناسی، جاده باستانی فهرج می‌تواند در دوره پهلوی هم بازسازی و سنگفرش شده باشد. ضمن آن که اسنادی وجود دارد که این راه در دوره ملک قاورود سلجوقی نیز بازسازی شده است. براین اساس می‌توان احتمال داد که جاده سنگفرش فهرج نیز در همان محل راه هخامنشی در دوره پهلوی بازسازی و احیاء شده باشد.
فاضل تاکید کرد: وجود محوطههای وسیع تاریخی و هخامنشی در فهرج می‌تواند دلیل محکمی باشد مبنی بر این که خط سیر فهرج متعلق به دوره هخامنشی است.
به گفته این باستان‌شناس، در دوره باستان جاده‌ها براساس ساختمان طبیعی منطقه بوجود می‌آمدند و جاده فهرج نیز که مسیر ارتباطی کرمان به سیستان است می‌تواند از منظر مختلف طبیعی، مطالعات باستان‌شناسی، محوطههای تاریخی و حتی اشاراتی که در متون تاریخی آمده است در دوره هخامنشی هم وجود داشته باشد.
مستندنگار منظر فرهنگی بم و خط سیر باستانی فهرج درخصوص تعلق راه سنگفرش فهرج گفت: در مورد این که راه سنگی فهرج متعلق به چه دوره‌ای است یک سند سنگی متعلق به دوره پهلوی در آن وجود دارد که می‌گوید ساخت جاده در چه دوره‌ای انجام شده است و قدمای منطقه نیز آن را به خاطر دارند. ولی این دلیل محکمی نیست که این جاده پیشتر وجود نداشته، چون سند سلجوقی این راه ارتباطی نیز وجود دارد.
این باستان شناس تاکید کرد: مطالعات باستان‌شناسی و متون تاریخی نیز نشان می‌دهند که حتی پیش از آن که «ملک قاورود» سلجوقی راه ارتباطی فهرج و آثار مرتبط با این مسیر همچون میل‌های تاریخی را بسازد راه فهرج وجود داشته است و در دوره سلجوقی دوباره احیاء و پر رونق می‌شود.
به گفته وی، مطالعات باستان‌شناسی و متون تاریخی مانند «ممالک و مسالک» ابن خردادبه به ما ثابت می‌کند این خط سیر از قبل وجود داشته است. حتی آثار موجود در این منطقه همچون برخی میل‌های ساخته شده ثابت می‌کنند که این راه در دوره ساسانی هم وجود داشته است.
جاده باستانی فهرج در دوره پهلوی احداث نشد، باسازی شد
مستندنگار جاده سنگفرش فهرج تاکید کرد: جاده باستانی فهرج از قبل وجود داشته و در دوره‌های بعدی حتی در دوره پهلوی هم بازسازی شده است.
به گفته این باستان شناس، یک کتاب از راه و راهسازی در دوره پهلوی وجود دارد که به جادههای ساخته شده در دوره پهلوی میپردازد. در این سند به ساخت جاده فهرج از ابتدا اشاره‌ای نشده است و بنابراین به نظر می‌رسد که راه وجود داشته و در دوره پهلوی دوباره مرمت و بازسازی و احیا شده است.
لیلا فاضل تاکید کرد: وجود کتیبه و سنگ نوشته دوره پهلوی در جاده سنگفرش فهرج نه تنها سر سوزنی از اهمیت میراثی این مسیر کم نمی‌کند که با توجه به این که یک سند مکتوب است اهمیت میراثی آنرا چند برابر می‌کند و این کتیبه هم یک سند تاریخی و معتبر ملی است که همراه با جاده باید ثبت ملی شود.
او گفت: به فرض آنکه تمامی جاده سنگفرش فهرج مربوط به دوره پهلوی هم بوده باشد، باز هم موضوع مهم آن است که این جاده آخرین نسل از جادههای سنگفرش در ایران است چون بعد از آن است که وارد سیر جاده‌سازی مدرن در ایران می‌شویم و به لحاظ سیر تحول راهسازی هم جاده سنگفرش و کتیبه آن می‌تواند مساله مهمی باشد و باید مورد توجه قرار بگیرد.
به گفته این باستان‌شناس، چندین ماه است که پرونده ثبت ملی جاده سنگفرش فهرج ارسال شده و پس از آن متوجه شدیم که اداره راه سیستان و بلوچستان برای ساخت جاده کرمان به زاهدان هیچ استعلامی از میراث فرهنگی نکرده و اقدام به تخریب بخشی از این خط سیر کرده است.
فاضل گفت: جاده باستانی فهرج باید هر چه سریعتر ثبت ملی شود تا با استفاده از بندهای قانونی بتوان جلوی تخریب بیشتر این اثر مهم ملی را گرفت.
معنای کتیبه جاده سنگفرش تاریخ گذاری دقیق نیست
این باستان‌شناس درخصوص گزارش منتشر شده از خسارت‌های وارد شده به جاده هخامنشی فهرج به دلیل تعلل در ثبت ملی آن افزود: مطلب منتشر شده در سایت صدای میراث را بنده بعد از انتشار مطالعه کردم. هدف این نوشتار نیز بیشتر آگاه‌سازی مردم و مسئولین جهت جلوگیری از تخریب این اثر ارزشمند ملی طی فعالیتهای عمرانی و ثبت هرچه سریعتر آن جهت استفاده از ضوابط موجود در رابطه با آثار ثبت ملی بود.
لیلا فاضل تاکید کرد: بحث درباره تعیین تاریخ دقیق قدمت جاده سنگفرش فهرج موضوعی علمی است که تحقیق درباره آن می‌تواند مدتها به طول بیانجامد و به صرف وجود یک کتیبه سنگی از دوره پهلوی نمیتوان به این سوال پاسخ قطعی داد. بنابراین، اگر چه پیشتر در مجلات علمی در این باره بحث شده است اما بهتر است برای ادامه بحث در مورد جاده سنگفرش در زمان دیگری به این موضوع پرداخت.
