چنگ ارجان را به سرزمین مادری راه ندادند

مجتبی گهستونی

روزنامه‌نگار و فعال میراث‌فرهنگی/

هشتمین جشنواره ملی گل نرگس دیروز (۱۲ دیماه) و در حالی  در بهبهان آغاز شد که قرار بود از «چنگ ارجان» در سرزمین مادری این ساز باستانی رونمایی شود، اما برگزار کنندگان این مراسم مانع از حضور این چنگ و نوازنده آن شدند.

رونمایی از چنگ ارجان با حضور «رابعه زند» با مجور اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خوزستان و به همت آموزشگاه موسیقی شیدا برنامه‌ریزی شد تا همزمان با هشتمین جشنواره ملی گل نرگس در بهبهان برگزار شود. اما برخی تنگ نظری‌های محلی و کارشکنی برخی افراد باعث شد تا با وجود برخورداری این رونمایی از مجوز، علاقمندان به ساز بازسازی شده چنگ ارجان، از صدای آن محروم شوند.

بسنگ‌اندازی و کارشکنی در آئین رونمایی از چنگ باستانی ارجان باعث شد تا یکی از فرصت‌های مهم یک رویداد با ارزش پژوهشی و موسیقیایی از خوزستان گرفته شود.

براساس پیگیری‌های انجام شده، قرار بوده «رابعه زند» ظهر دیروز چهارشنبه ۱۱ دیماه وارد خوزستان شود، اما صبح همان روز از سوی برگرار کننده جشنواره ملی گل نرگس با ایشان تماس گرفته شد که رونمایی کنسل شده و ایشان نمی‌تواند به خوزستان و شهر بهبهان سفر کند.

عدم برگزاری از این رونمایی که مجوزهای لازم را از اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خوزرستان و شهرستان بهبهان مهمترین فرصت گردشگری را برای جذب گردشگران به خوزستان و بهبهان از اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خوزستان گرفت.

موسیقیدانان زن طی سال‌های گذشته با وجود محدودیت‌های فراوان به جایگاه والایی در عرصه هنر دست یافته‌اند، بسیاری از این زنان نه تنها در کنار مردان که مقدم‌تر از آنان، طلایه‌دار عرصه‌های مختلف موسیقی ایران بودند. رابعه زند، نوازنده سازهای قانون، چنگ‌های باستانی و پژوهشگر سازگری، از جمله موسیقیدانانی است که نام زنان هنرمند را در ایران سربلند کرده است.

همچنین ساز چنگ ارجان را سیف‌الله شکری از صنعتگران مطرح استان قزوین بازسازی کرد و رابعه زند نیز نوازنده این ساز است. سیف اله شکری نوازنده و سازنده سازهای باستانی و پژوهشگر برجسته سازهای معاصر در ایران است. وی احیاگر کهن‌ترین ساز چنگ ایران باستان با پیشینه چند هزار ساله است.

در کاوش‌های دهه ۶۰ خورشیدی که در محوطه باستانی ارجان از توابع شهر بهبهان انجام شد، یک سینی برنزی با نقوش کنده‌کاری شده به دست آمد که به جام ارجان معروف شد، بر روی این جام پنج ردیف نوار منقوش به شیوه کنده‌کاری حک شده است که در نوار چهارم این جام، مجلس بزمی تصویر شده است که شش نفر مشغول نواختن موسیقی هستند. کنار آن‌ها نیز عده‌ای مشغول بندبازی و رقص هستند. دسته نوازندگان جام ارجان از یک تار نواز، یک فلوت نواز، سه نفر چنگ‌نواز و یک نوازنده دایره زنگی تشکیل شده است.

با نقش برجسته‌ها و پیکرک‌هایی نیز که در چهار گوشه خوزستان کشف شده است، نشانه‌های باستانی‌ترین نوازندگان جهان در این خطه مشاهده می شود. همچنین در کاوش‌های دیگری که در تپه چغامیش خوزستان انجام شد، مُهری گلین مربوط به هزارهٔ چهارم قبل از میلاد و دوران ایلامیان یافت شد که در آن سیمایی از بزم رامشگران را نشان می‌دهد. در این بزم باستانی، دسته‌ای نوازنده دیده می‌شوند که هر کدام، به نواختن سازی سرگرم هستند.

چگونگی نواختن و نشستن این رامشگران، نشان می‌دهد که آن‌ها، نخستین دسته ارکستر جهان هستند، چنانکه نوازنده‌ای چنگ و دیگری شیپور و آن دیگری تنبک می‌نوازد. چهارمین رامشگر در این میان، خواننده‌ای است که آواز می‌خواند. با این حال درمحوطه کول فرح ایذه نیز نوازندگان چنگ را می‌بینیم که برای مراسم نیایش در حال نواختن چنگ هستند.

یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که ساز چنگ از دوره ایلامی در ایران نواخته می‌شد، به طوری که از جام «ارجان» و نوازنده چنگ روی آن می‌توان به عنوان نخستین تصویر از چنگ‌نواز ایرانی نام برد. در دوره ایلامی نه تنها نواختن ساز چنگ نزد مردم و افراد بلندپایه جامعه رواج بسیار داشت که نقش نوازنده چنگ در دوره‌های مختلف تاریخی از جمله سلوکی، اشکانی و ساسانی بسیار تکرار شده است.

کارشناسان می‌گویند ساز چنگ صرفاً جنبه شادی و طرب نداشته و جنبه حماسی آن بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفت. به همین دلیل ساز چنگ در بسیاری از موارد و برای تهییج در جنگ‌ها همانند مارش‌های نظامی امروزی کاربرد داشت.