شهر تاریخی خوسف به عنوان یکی از دست‌نخورده‌ترین بافت‌های تاریخی دوره قاجار بالاخره دارای پایگاه ملی شد. معاون میراث فرهنگی درحالی از راه اندازی پنجمین پایگاه پژوهشی ـ ملی خراسان جنوبی خبر داد که بافت تاریخی خوسف حدود ۲۰هکتار وسعت دارد و بناهای تاریخی بسیاری همچون آب‌انبارهای تاریخی، مدرسه، قلعه، مساجد تاریخی و خانه‌های قاجاری و حتی صفویی را نیز در خود جای داده است.
«علی شریعتی منش» معاون میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی با اعلام این خبر گفت: بافت تاریخی شهر خوسف از جمله بافت های بسیار باارزش تاریخی خراسان جنوبی است که از ویژگی های معماری و بومی ویژه ای برخورداراست.
به گفته معاون میراث فرهنگی خراسان جنوبی، خوسف دارای چند محله از جمله بالاده ، میان ده ، پائین ده ، بوده و سه بافت دیگر به نام های باغان ، جومیان و سرپرچ در مجاورت بافت خوسف قراردارد که آرامگاه شاعر شهیر قرن هشتم ابن حسام خوسفی به همراه تعدادی خانه تاریخی ، آب انبار و مسجد باشکوه جامع در این محدوده واقع شده اند.
او گفت: اکنون پس از پایگاه های پژوهشی بافت بیرجند ، بافت بشرویه ، شهر تون فردوس ، آسبادها ، پنجمین پایگاه ملی پژوهشی به نام بافت تاریخی خوسف در استان شناخته می شود .
شهر تاریخی خوسف در ۳۶کیلومتری بیرجند مرکز خراسان جنوبی واقع است. از جاذبه‌های کم‌نظیر خوسف رویش گل نرگس در منطقه کویری متاثر از بیابان لوت است. همین حالا که این گزارش را می‌خوانید نرگس‌زارهای خوسف مملو از گل‌های نرگس شده‌اند و گردشگران داخلی و خارجی در حال تماشای نرگس‌زارهایی هستند که در حاشیه جنوبی بیابان لوت روییده‌اند. شاید بپرسید چگونه ممکن است که در همسایگی بیابان لوت ایران در منطقه‌ای کویری دشت‌های وسیع گل نرگس وجود داشته باشد؟ خوسف دارای قنات است. جدا از آن، این منطقه پدیده زمین‌شناسی به‌نام گواب دارد که آب را در خود حفظ می‌کند و خوسف را تبدیل به منطقه‌ای سرسبز در بخش‌های کویری خراسان جنوبی کرده است.
پیشینه تاریخی خوسف اما به دوران پیش از اسلام می‌رسد و به‌عنوان یکی از کهن‌ترین شهرهای خراسان جنوبی نیز شناخته می‌شود. در منابع تاریخی از شهر خوسف با نام‌های خسب و خسف نیز یاد شده است.
بافت تاریخی خوسف حدود ۲۰هکتار وسعت دارد و بناهای تاریخی بسیاری همچون آب‌انبارهای تاریخی، مدرسه، قلعه، مساجد تاریخی و خانه‌های قاجاری و حتی صفوی را نیز در خود جای داده است. خانه قاجاری مالکی یکی از همان خانه‌های تاریخی است که متعلق به خوانین خوسف بوده و اکنون به‌عنوان یک خانه تاریخی اصیل، ثبت ملی و مرمت شده است. این خانه یک‌بار میزبان سفیر سوئیس شده و ساکنان آن اقدام به راه‌اندازی یک موزه خانگی از اشیای تاریخی و اسنادی با نام و امضای ناصرالدین شاه قاجار کرده‌اند.
خانه علوی یکی دیگر از بناهای تاریخی عهد قاجار شهر خوسف است که اکنون یک‌سال است تبدیل به اقامتگاه بومگردی این منطقه شده و دارای ویژگی‌های منحصر به خود است. اگرچه فرهاد ثریا – مدیر خانه بومگردی علوی – می‌گوید که این خانه تاریخی در مسیر بیرجند به طبس واقع شده و هنوز ماندگاری مسافر در آن از یک شب بیشتر نشده است اما تلاش‌هایی که او برای حفظ این خانه تاریخی کرده، در مسیر ماندگاری گردشگر در شهر خوسف چندان بی‌تأثیر نیست.
آرامگاه ابن حسام خوسفی خارج از بافت تاریخی درست روی یک صفه بالاتر از سطح شهر قرار گرفته است. مردمان خوسف چنان به فرهنگ و ادبیات علاقه‌مند بودند که ابن حسام را ارج نهادند و او را در بلندترین نقطه مشرف به منطقه خود دفن کردند. آنها مقبره‌ای زیبا برای او ساختند که از ۴جهت نورگیر است و معماری جالبی نیز دارد. دورتادور داخل آرامگاه ابن حسام مزین به اشعار او در مدح امامان است. از ابن حسام خوسفی کتابی به‌نام خاوران‌نامه برجای مانده است که بخشی از آن در هندوستان و بخشی دیگر در لندن نگهداری می‌شود و تنها یک برگ از آن در کتابخانه ملی ایران در دسترس قرار دارد که آن یک برگ نیز در مسیر قرارگرفتن در حافظه جهانی یونسکو است.
