حسین ترحمی؛
فعال گردشگری و محیط‌زیست سمنان/
نظام تقسیم آب در سمنان یکی از کهن‌ترین نظام‌های تقسیم آب در ایران است. با این حال باغشهر برگرفته از همین نظام تقسیم آب در سمنان در حال تخریب است و گامی برای ثبت ملی این باغشهر تاریخی در حال نابودی برداشته نشده است.
مقدسی در قرن چهارم و در سفرنامه خود به تلویح به تقسیم آب سمنان اشاره کرده است. قدیمی‌ترین اسناد سیستم تقسیم آب سمنان مربوط به وقفنامه قاضی «عمیدالملک سمنانی» در سال ۷۸۰ قمری و دیگری آگاهانه نامه‌ای در مورد آب سحر در سال ۱۰۴۰ قمری است. ذکر این نکته به اعتبار این دو سند، جالب است که شیوه تقسیم آب سمنان دارای اسنادی قدیمی‌تر از سیستم تقسیم آب و مادی‌های اصفهان است.
به واسطه این نظام، تقسیم آب سمنان دارای باغشهری وسیع است که در آن جوی‌های آب جاری است. علاوه بر آن نظام تقسیم آب در سمنان بر معماری محلات و شهر نیز تاثیر داشت و یخچال‌ها و آسیاب و آب‌انبارها، مساجد و حمام‌های درون شهر نیز از این آب تغذیه می‌کردند.
سیستم تقسیم آب در سمنان به ایجاد میراث ملموس و ناملموس فراوان در سمنان انجامید و سرانجام سیستم تقسیم آب در سمنان به ثبت ملی رسید. بدین ترتیب استخرهای آب در سمنان، پارا، ابزار و وسایل تقسیم آب مانند برجم و کله و جوی‌های درون شهری و جوی‌های باغات سمنان در ردیف میراث ملموس قرار گرفتند و واحدهای اندازه‌گیری آب مانند اسه، پی، چو و… و همچنین نحوه تقسیم آب نیز به عنوان میراث ناملموس شناخته می‌شوند.
سیستم تقسیم آب سمنان ثبت ملی شده است؛ اما اگر فقط بگوییم این سازه‌های آبی ثبت ملی شده‌اند کافی است؟ آِا نباید مقررات ثبت ملی درباره این سیستم اجرا شود؟ آیا میراث‌فرهنگی فقط باید به آمار ثبت ملی اکتفا کند و نباید مقررات آن را اجرا کند؟ متاسفانه این روزها شاهد هستیم که در کنار استخرهای تاریخی سمنان سازه‌های بتنی بزرگی در حال ساخت است و به حریم سازه تاریخی آبی این شهر تعدی می‌شود.
حتی باغشهر سمنان که در ردیف میراث روستایی قرار دارد و اســناد بین‌المللی مانند منشــور ونیز برای حفاظــت و مرمت بناهــا و محوطه ها ۱۹۶۴، کنوانســیون یونســکو مرتبــط با محفاظــت از میراث فرهنگــی و طبیعی جهانــی ۱۹۷۲؛ ایکوموس ـ ایفال منشــور فلورانس دربارۀ باغ‌های تاریخی ۱۹۸۱، منشــور ایکوموس واشــنگتن برای حفاظت از شــهرهای تاریخی و مناطق شهری ۱۹۸۷، سند ایکوموس نارا در مورد اصالت ۱۹۹۴، کنوانســیون یونسکو برای حراســت از میــراث ناملموس ۲۰۰۳، بیانیه شــیان ِ ایکوموس درباره حفاظت از محیط‌های پیرامون در برگیرنده ســازه‌های میراث، محوطه‌ها و محدوده‌های میراثی ۲۰۰۵، توصیه نامه یونســکو درباره منظر شــهری تاریخی ۲۰۰۱، بیانیه فلورانس ایکومــوس دربارۀ منظر و میــراث به عنوان ارزش‌های انسانی ۲۰۱۴، بیانیه فلورانس یونســکو درباره ارتباط میان تنوع زیســتی و فرهنگی ۲۰۱۴ و خط مشی یونســکو برای الحاق چشم‌انداز توســعه پایدار در فرآیندهای کنوانســیون میراث جهانی ۲۰۱۵ که مربــوط به میراث و ارزش‌های فرهنگی منظرها را در برمی‌گیرد همگی بر اصل حفاظت از میراث روستایی تاکید دارند.
اکنون متاسفانه میراث روستایی سمنان در طرح‌های بازآفرینی و مرمت مورد هجمه واقع شده‌اند و با سیمان‌کاری و سنگفرش کردن جوی‌های خاکی و پیاده‌روهای آن، اصالت خود را از دست داده است. جوی‌های زیبای آب یک اکوسیستم طبیعی را در سمنان به وجود آوردند که علاوه بر خنک کردن فضای اطراف، باعث رشد و نمو گیاهان و درختان می‌شدند و زیستگاه جانوران و پرندگان بودند که اکنون با سنگ و سیمان فرش می‌شوند.
همه از رونق گردشگری سخن می گویند اما آیا از آن ها پرسید آیا می‌دانند یکی از وظایف وزارت میراث‌فرهنگی نیز حفظ ارزش‌های تاریخی و میراث نیاکان است و این میراث باید به خوبی به نسل آینده منتقل شود؟
ایجاد هر نوع اعیانی و حفاری و دخل و تصرف در بستر رودخانه‌ها و انهار طبیعی و کانال‌های عمومی و مسیل‌ها و مرداب و برکه‌های طبیعی و همچنین در حریم قانونی سواحل دریاها و دریاچه‌ها اعم از طبیعی و یا مخزنی ممنوع است، مگر با اجازه وزارت نیرو! وزارت نیرو نیز در صورتی که اعیانی‌های موجود در بستر حریم و انهار رودخانه‌ها و کانال عمومی را برای امور مربوط به آب و برق مزاحم تشخیص دهد به مالک یا متصرف اعلام می‌کند که ظرف مدتی معین باید نسبت به تخلیه محل اقدام کنند و در صورت استنکاف، وزارت نیرو با اجازه و نظارت دادستان یا نماینده او اقدام به تخلیه این اماکن می کند.
ماده ۱۰ لایحه قانونی رفع تجاوز از تأسیسات آب و برق کشور مصوب شورای انقلاب در سال ۱۳۵۹ اعطای پروانه ساختمانی و انشعاب برق و آب و گاز و سایر خدمات شهری در مسیر و حریم تاسیسات آب و برق را ممنوع اعلام کرده است. مطابق ماده ۹، چنانچه در مسیر و حریم خطوط انتقال و توزیع برق و حریم کانال‌ها و انهار آبیاری، ساختمان یا درختکاری و هر تصرف خلاف مقررات شده یا بشود، سازمان‌های آب و برق برحسب مورد، با اعطای مهلت مناسب با حضور نماینده دادستان، مستحدثات غیرمجاز را رفع تجاوز می‌کنند.
متاسفانه نبود طرح تفصیلی بافت تاریخی باعث می‌شود که مجموعه میراث‌فرهنگی و معماری تاریخی سمنان که یکی از عوامل به وجود آمدن آن سیستم تقسیم آب و سازه‌های آبی است، مجزا از یکدیگر تلقی شوند و برای هر یک فرمولی خاص تجویز شود؛ درصورتی که این اجزا همگی با هم می‌توانند یک مجموعه تاریخی را به وجود آورند و نبود طرح تفصیلی بافت تاریخی به این تجزیه‌گرایی دامن می‌زند.
در ست است که شهرداری سمنان چند خانه تاریخی را مرمت می‌کند. اما نبود طرح تفضیلی بافت تاریخی به این منابع گردشگری آسیب جدی می‌زند. مثلا کنار آب انبار قولی سمنان که تنها بیست سال از قدیمی‌ترین آب انبار یزد کوچکتر است، سازه بتنی در حال احداث است و محله «ملا قزوینی» که حمام و آب‌انبار تاریخی قولی در آن واقع شده است در شرایط نامناسب قرار می‌گیرد. نه تنها این موضوع که طرح تعریض خیابان باهنر هم همین مشکل را دارد. آب انبار توکلی و بسیاری از خانه‌های قدیمی زیبا در همین مسیر قرار دارند رند که یا خراب شده‌اند یا خراب می‌شوند.
نکته آخر آن که باغشهر سمنان با آن قدمت تاریخی و دیوارهای چینه‌ای زیبا و جوی‌های آب هنوز ثبت ملی نشده است و لازم است وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اقدام عاجل برای ثبت ملی باغشهر تاریخی سمنان به منظور جلوگیری از تخریب بیشتر این میراث طبیعی و تاریخی کشور کند.
