مریم جلیلوند
خبرنگار
صدای میراث: بحران خشکسالی در ایران به همراه مداخلات گسترده انسانی سبب شده است تا ۳۵ هزار قنات فعال در کشور مورد تهدید جدی قرار بگیرند. رئیس مرکز بین‌المللی قنات نیز می‌گوید که بحران خشکسالی در ایران از روند طبیعی خارج شده و آبدهی قنوات کشور به شدت کاهش یافته است. علی‌اصغر سمسار یزدی البته در گفت‌وگو با صدای میراث به این موضوع نیز اشاره کرده است که اگرچه آبدهی قنات، یکی از معیارهای مورد توجه ارزیابان یونسکو است، اما این عامل به تنهایی خللی در پرونده زنجیره‌ای قنات‌های ایران ایجاد نمی‌کند.
قنات ایرانی در زیست بوم و حفاظت از منابع طبیعی ایران به عنوان یک شاهکار مهندسی، کارایی خود را از سه هزار سال پیش تاکنون حفظ کرده است. قنات‌های جهانی شده ایرانی، شامل یازده قنات کشور است که هر یک از آن‌ها بیانگر جنبه‌های گوناگون فن‌آوری و خلاقیت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی از دوره هخامنشی تاکنون است.
درحال حاضر مهم‌ترین قنات‌های ایران در استان‌های خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس قرار دارد و طولانی‌ترین قنات در منطقه یزد و ژرف‌ترین آن‌ها نیز که قنات قصبه گناباد است با ۳۵۰ متر ژرفای مادر چاه، به عنوان پرآب‌ترین قنات ایران در منطقه فسا قرار گرفته و اثبات می‌کند که ایران خاستگاه قنات است.
بحران خشکسالی در ایران اما به همراه مداخلات گسترده انسانی از جمله عواملی است که قنات‌های ایرانی را تهدید می‌کند.
کارشناسان می‌گویند: از گذشته تاکنون ۵۰ هزار رشته قنات در ایران وجود داشته که از این تعداد تنها ۳۵ هزار قنات فعال هستند و مابقی قنات‌ها به دلیل خشکسالی و دخالت های غیراصولی انسانی خشک شده و از بین رفته‌اند.
«علی اصغر سمساریزدی» رئیس مرکز بین‌المللی قنات در رابطه با بحران خشکسالی در ایران و تاثیر آن در حیات قنات‌های ایرانی می‌گوید: بحران خشکسالی در ایران از روند طبیعی خود خارج شده است و درحال حاضر شاهد تغییرات اقلیمی هستیم، تغییراتی که یکی از عوامل تاثیرگذار بر قنات‌های کشور هستند.
او می‌گوید: قنات‌هایی که در مناطق کم باران و عمدتا در فلات مرکزی کشور واقع شده‌اند، بیش از دیگر قنات‌ها تحت تاثیر خشکسالی قرار گرفته‌اند. اما کاهش آبدهی یک قنات دلیلی برای خروج پرونده ثبت جهانی قنات ایرانی از یونسکو نیست. چراکه هر قنات که در فهرست میراث جهانی قرار گرفته با مجموعه قابل توحهی از میراث مادی و معنوی و یا جنبه‌های ملموس و ناملموس پیوند خورده است.
او تاکید می‌کند: با اینکه آبدهی قنات یکی از معیارهای مورد توجه ارزیابان یونسکو است و خشکسالی سبب کاهش آبدهی قنات می‌شود، اما به این دلیل که سایر ارزش‌ها و معیارهای اصیل قنات‌ها به قوت خود باقی است، خللی در پرونده ثبت جهانی قنات‌های ایران ایجاد نمی‌کند.
حفر چاه های عمیق عامل نابودی قنات‌ها در ۵ دهه اخیر
«رسول صنوبری» مدیر پایگاه تاریخی قنات جهانی قصبه گناباد است. او که مدیریت پایگاه قنات هخامنشی قصبه را به عهده دارد به بحران خشکسالی‌هایی اشاره می‌کند که گریبان تمامی قنات‌های ایران را گرفته است.
او معتقد است: اگر قنات‌ها توسط گذشتگان ما از ۲۵ قرن پیش حفر و حفظ نمی شدند، بی‌شک دو سوم ایران خالی از سکنه شده بود.
به گفته صنوبری، با ابداع فن حفر قنات از دوره هخامنشی تا امروز ما شاهد شکل‌گیری تمدن، معماری، هنر و هر آنچه که وابسته به آب است شدیم. اما درحال حاضر خشکسالی و دخالت‌های غیراصولی انسان سبب شده که قنات‌های موجود در کشور به شدت تحت تاثیر قرار گیرند و حال خوبی نداشته باشند.
صنوبری به خشکسالی قنات‌ها در ۵ دهه اخیر اشاره می‌کند و می‌گوید: نخستین عاملی که قنات‌ها را در ۵ دهه اخیر نابود کرد، خشکسالی نبود. بلکه حفر چاه‌های عمیق بود که به واسطه فناوری حفر چاه‌های نفت به ایران وارد شد و در تمام کشور مورد استفاده قرار گرفت.
به گفته مدیر پایگاه جهانی قنات قصبه گناباد، نبود برنامه‌ریزی درست در حفر چاه‌ها و قرار گرفتن بسیاری از چاه‌ها در حوزه آبریز قنات‌های ایران و افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی باعث شد که قنات‌های ایران آبدهی خود را از دست بدهند و این بزرگترین چالشی است که ما در ایران در حوزه قنات با آن مواجه هستیم.
او می‌گوید: گذشتگان ما ۲۵ قرن است که قنات‌ها را حفر و حفظ کرده‌اند و حالا این سازه‌های ارزشمند که اتفاقا جزو سازه‌های پایدار و سبز هستند باید حفظ شوند.
صنوبری تاکید می‌کند: جلوگیری از حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حوزه آبریز قنات‌ها، جلوگیری از معدنکاوی در کوه‌های تغذیه کننده قنات‌ها، جلوگیری از ایجاد واحدهای شن‌شویی در مسیل رودخانه‌های تغذیه کننده قنات و سفره‌های آب زیرزمینی و جلوگیری از احداث صنایع آب در حوزه‌های بالادست قنات‌ها، مثل کارخانه‌های فولاد و تولید آب معدنی، می‌تواند از خشک شدن و نابودی قنات‌ها جلوگیری کند.
صنوبری همچنین تعامل دستگاه‌ها در حفاظت هر چه بهتر از قنات‌ها را عاملی مهم در حفظ قنات‌های کشور خواند و افزود: احیاء قنات نیاز به مشارکت بین دستگاهی دارد. وزارت جهاد کشاورزی در حوزه مرمت و لایروبی مداوم قنات‌ها، سازمان منابع طبیعی در حوزه حفظ پوشش گیاهی و تثبیت خاک در حوزه بالادست، وزارت نیرو در حفظ حوزه بالادست قنات‌ها و سازمان میراث‌فرهنگی در حفظ منظر قنات‌ها به همراه سازمان اوقاف و امور خیریه و آستان قدس رضوی به عنوان دو مالک بزرگ قنات‌های ایران می‌توانند حمایت مالی، معنوی و حقوقی در رابطه با حفظ قنات‌های ایران را به سرانجام برسانند.
