چهارشنبه, ۰۱ فروردین, ۱۴۰۳

بهار و تابستان ۵۹؛ تخریب آثار تاریخی؛ غارت اشیای باستانی و مخالفت امام‌ با تخریب‌ میراث‌فرهنگی

1 انتشار:

صدای میراث: بازخوانی رویدادهای پس از پیروزی انقلاب و در آستانه ۴۰ سالگی انقلاب اسلامی ایران در سه حوزه میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری علاوه بر آن که جذابیت زیادی برای علاقمندان به این سه حوزه دارد می‌تواند، در برخی تصمیمات عبرت‌آموز باشد. سایت صدای‌میراث نیز پس از بازخوانی رویدادهای سال ۱۳۵۸ در حوزه میراث‌فرهنگی و گردشگری حالا به دو فصل بهار و تابستان سال ۵۹ رسیده است.

۱۷ فروردین‌ماه سال ۵۹ بود که نخستین حضور ایران در نمایشگاه‌های خارجی پس از انقلاب اسلامی ایران ثبت شد. ایران به همراه بحرین، عراق و کویت در نمایشگاه اسلامی بحرین حضور یافت. هدف از این نخستین حضور پس از انقلاب اسلامی و سرنگونی رژیم پهلوی، شناساندن انقلاب اسلامی ایران از طریق عرضه نشریات مختلف و نمایش فیلم و عکس و بروشورهای مختلف انقلابی بود. البته فرش و صنایع‌دستی ایرانی هم در گوشه‌ای از این نمایشگاه عرضه شد و بدین ترتیب نخستین حضور صنایع‌دستی ایران در نمایشگاه‌های خارجی پس از پیروزی انقلاب ایران در فروردین‌ماه سال ۵۹ انجام شد.

در همین ماه فروردین بود که ساختمان مجلل سفارت ایران در لندن نیز به قیمت ۳ میلیون لیره استرلینگ به فروش گذاشته شد. این ساختمان در جنوب محله کنزینگتون قرار داشت و شامل مجموعه‌ای از ساختمان‌ها بود. وزارت خارجه کشورمان تصمیم گرفته بود، تمامی عمارت‌های مجلل و گرانقیمت سفارتخانه‌های ایران در خارج از کشور را بفروشد و از محل فروش آن‌ها، ساختمان‌های کوچک برای سفارت و محل اقامت سفرا خریداری کند.

۱۹ فروردین‌ماه ۵۹ اما سفر ایرانی‌ها که تا پایان سال ۵۸ به خارج از کشور همچنان ادامه داشت محدود شد. ناصر میناچی وزیر وقت ارشاد ملی در اینروز اعلام کرد: «براساس طرح لایحه قانونی محدودیت مسافرت ایرانی‌ها که به شورای انقلاب پیشنهاد شده است، هر ایرانی می‌تواند دو سال یکبار آن هم به مدت سه ماه برای سیاحت و زیارت در خارج از کشور باشد.» دلیل این اقدام، جلوگیری از خروج ارز و زدودن عوارض و تاثیرات فرهنگ منحط غربی اعلام شد.

میناچی همچنین به لزوم ایجاد تاسیسات داخلی گردشگری اشاره کرد و گفت که «با ایجاد این تاسیسات به جای اتلاف ارز، ایرانی‌ها می‌توانند از نقاط خوش آب‌وهوای خودمان و تاسیسات هتل ها و مهمانسراهای داخلی استفاده کنند.»

او گفت: «کیش از پاییز امسال(۱۳۵۹) با ساماندهی جدید به عنوان یک بندر آزاد و مرکز تفریحی سالم قابل بهره‌برداری می‌شود و دیگر چندان نیازی به سفرهای سیاحتی و تفریحی به خارج از کشور باقی نمی‌ماند.»

۲۵ فروردین ماه اما سندیکای آژانس‌های مسافرتی و حمل‌ونقل بین‌المللی هوایی و جهانگردی ذر نامه به وزیر وقت ارشاد ملی تصمیم میناچی را نادرست خواند و اعلام کرد: «محدودیت سفر به خارج سبب ورشکستگی آژانس‌ها و بیکاری هزاران نفر از کارمندان آن‌ها می شود.» این سندیکا همچنین اعلام کرد که «با تصویب این لایحه مردم گمان خواهند کرد که از حقوق مشروع برای سفر محروم شده‌اند.»

۲۶ فروردین ماه، یکروز پس از نامه سندیکای آژانس‌های مسافرتی به وزیر وقت ارشاد ملی در اعتراض به محدود کردن سفرهای خارجی، از اصفهان خبر رسید که عده‌ای حمام صفوی خسرو آقا را با بیل و کلنگ تخریب کردند. تخریب کنندگان دیوار شرقی ساختمان، حوض و دیگر آثار تاریخی و تزیینات ثبت ملی شده این اثر را هم ویران کرده بودند. پیش از این تخریب البته آن‌ها که تصمیم به تخریب این بنای تاریخی داشتند اقدام به کار گذاشتن بمب در حمام خسروآقا کرده بودند که انفجار آن نتوانسته بود این بنای تاریخی را نابود کند. حالا با بیل و کلنگ برای محو این اثر تاریخی کشور هجوم برده بودند.

ساختمان حمام خسرو آقا سال ۱۳۴۹ به ثبت ملی رسیده بود. ماجرا آن بود که ثبت ملی این اثر مانع از امتداد خیابان صوراسرافیل یا همان خیابان استانداری شد. آنروز براساس نوشته‌ای که در روزنامه اطلاعات پس از انقلاب منتشر شده است، افسران راهنمایی و رانندگی به تلویزیون می‌رفتند و اینگونه القاء می‌کردند که حمام خسروآقا که در دوره صفویه بنا شده بود، توسط فرح پهلوی ساخته شده تا زمینه تخریب این اثر تاریخی برای امتداد خیابان صوراسرافیل و کاهش بار ترافیکی اصفهان در اذهان عمومی ایجاد شود.

حمام خسروآقا درست در کنار استانداری، شهرداری، شهربانی و دژبان در قلب شهر اصفهان قرار داشت. همان زمان رسول صدرعاملی که حالا کارگردان سینما است و آنزمان خبرنگار اطلاعات در اصفهان بود، در مقاله‌ای در روزنامه اطلاعات به شدت به تخریب حمام خسروآقا اعتراض کرد و نوشت: «تخریب حمام خسروآقا سرآغاز فصل بزرگی از یک تخریب عظیم است.» دوستداران میراث‌فرهنگی در اصفهان نیز پس از این تخریب در نامه‌ای به دکتر «حسن حبیبی» وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی خطاب به او نوشتند:«دست‌هایی در کار است تا حمام خسروآقا تخریب شود.»

اواخر فرودین‌ماه بود که «ژوزف روا» در گزارشی در نشریه اکسپرس، از حجم خروج اشیای تاریخی ایران د دوران پیش و پس از انقلاب اسلامی گزارش داد. او نوشت: «۳ دوره حراج نسخه‌های خطی از تاریخ ۲۱ آوریل تا ۲۴ آوریل در لندن برگزار شد که ۲۱ آوریل تعداد ۲۱۲ مجموعه از کلکسیون کورکیان در نیویورک حاوی اشیای عتیقه در گالری ساتبی عرضه و به قیمت حدود ۴ میلیون تومان فروخته شد. او از فروش مینیاتورها و قطعات خطاطی جدا شده از نسخه‌های اصلی خبر داد که تنها یک مینیاتور جدا شده از شاهنامه فردوسی به قیمت ۱۲ هزار فرانک فروخته شد. صفحات دیگری نیز از همین نسخه خطی در گالری هنری فریر واشنگتن وجود داشت و تنها بخشی از این نسخه‌ها در حراج کورکیان عرضه شد. مینیاتور فروخته شده در حراج ساتبی توسط کورکیان متعلق به شاهنامه فردوسی بود که سال ۱۳۴۰ میلادی نگاشته و تصویر شده بود. کارشناسان اما نتوانستند دریابند که این شاهنامه در تبریز، شیراز، هند یا بغداد نوشته شده باشد. در این حراجی همچنین، صفحات متعدد بریده شده از یک نسخه خطی بزرگ متعلق به سال ۱۵۹۶ میلادی که اصل آن در کتابخانه کاخ گلستان نگهداری می‌شد نیز در سال های ۱۹۷۶ و ۱۹۷۷ در گالری ساتبی به قیمت حدود ۵۰۰ هزار تومان فروخته شد. ۲ درب متعلق به یک امامزاده نیز در آوریل ۱۹۸۰ در یک گالری دیگر فروخته شد. در گزارش نشریه اکسپرس آمده بود: «درب‌ها متعلق به قرن ۱۲ و ۱۳ میلادی بودند که هر دو را به قیمت ۲۱ هزار فرانک و یک پنجم قیمت واقعی فروختند.»

تابستان سال ۵۸ در شهریورماه بود که سنگ قبر رضاخان از شهرری برچیده شد. حالا در ۲۲ اردیبهشت‌ماه سال ۵۹ نوبت به تخریب ساختمان مقبره رضاخان رسید و براساس تصمیم آیت‌الله خلخالی حاکم شرع وقت این ساختمان توسط عده‌ای از مردم تخریب شد. براساس آنچه روزنامه‌ها فردای آنروز نوشتند، آیت‌الله خلخالی خود تا ۳ بامداد بر تخریب مقبره نظارت داشت و این عملیات تا تخریب کامل ساختمان به مدت یک هفته ادامه یافت.

آیت‌الله خلخالی اصرار داشت ساختمان ظرف دو روز برچیده شود، اما حجت‌الاسلام محمدی اراکی رییس کمیته انقلاب منطقه ۱۴ اعلام کرد که «این کار با بیل و کلنگ و ماشین امکانپذیر نیست، مگر آن که با وسایل سنگین بتوان کار را تمام کرد.» ابوالحسن بنی‌صدر رییس‌جمهوری وقت ایران که بعدها از کشور متواری شد براساس آنچه روزنامه اطلاعات منتشر کرد، در مورد تخریب ساختمان مقبره رضاخان گفت: «تخریب ساختمان کار بسیار غلطی بود و مقبره رضاخان می‌توانست تبدیل به موزه جنایی شود.» او گفت که چندین نوبت به آیت‌الله خلخالی گفته است این کار را نکند.

آیت‌الله خلخالی اما در تشریح عملیات تخریب مقبره رضاخان در جوار حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) به خبرنگارها گفت: «با عده زیادی از مردم و علمای شهرری برای تخریب ساختمان اقدام کردیم و متاسفانه در اولین دقایق تخریب کسانی بودند که بی‌اندازه گریه کردند و این دلیل بر آن بود که این‌ها امیدهایی در دل دارند و داشتند که اثر طاغوتی و بنای شیطانی از بین نرود و این ریشه گندیده باز باقی بماند. اما اراده و مشیت الهی تعلق گرفت به این که باید آثار اسلام و ایمان و تقوا در همه جا ساخته شود و شعار اسلامی گسترش پیدا کند و این برای جمهوری اسلامی بزرگترین افتخار است که مقبره دودمان منحوس پهلوی را خراب کنند و آثار آن را از بین ببرند. این ساختمان به غیر از تخریب به هیچ دردی نمی‌خورد و بقای آن یک روحیه شاد ضد خلقی به طرفداران این دودمان می‌داد.» او همچنین در واکنش به اظهارات بنی‌صدر که گفته بود می‌توان مقبره را به موزه تبدیل کرد، افزود: «کسانی که فکر می‌کنند این ساختمان به درد جهاد سازندگی یا موزه می‌خورد بنظر من درست نیست چون تا به حال عملا نتوانستند از این ساختمان استفاده کنند.» آیت‌الله خلخالی در مورد کاربری مقبره رضاخان پس از تخریب نیز اعلام کرد: «امیدواریم هرچه زودتر پس از تخریب با کمک مردم مسلمان شهرری و علمای متعهد این شهر دستشویی بزرگ مردانه و زنانه بجای آن ساخته شود.»

در عملیات برچیدن مقبره رضاخان میرپنج،‌ جرثقیل و مته برقی به کار گرفته شد. مقامات محلی و اعضای فدائیان اسلام نیز در تخریب مقبره حضور داشتند. نکته جالب اما آن بود که ابتدا قرار بود مقبره رضاخان را با تی.ان.تی منفجر کنند. اما به دلیل آن که انفجار ممکن بود به حرم عبدالعظیم آسیب بزند، آیت‌الله خلخالی دستور داد بقایای آثار قبر بوسیله کمپرسور پتک، مته برقی و جرثقیل از بین برود. براساس آنچه روزنامه اطلاعات در سال ۵۹ منتشر کرد، کلنگ نخست بر سنگ‌های مرمر ورودی آرامگاه وارد شد و بعد اعضای کمیته انقلاب اسلامی با وسایل مختلف به شکستن درهای ورودی و سنگ‌های اطراف اقدام کردند. آیت‌الله خلخالی گفت: «مردم خود تصمیم گرفتند این مقبره را خراب کنند و برای این که یک افتتاحی بشود برای تخریب اولین کلنگ خراب کردن ساختمان را بنده زدم.»

سه شنبه ۲۳ اردیبهشت‌ماه، رییس کمیته منطقه ۱۴ از به تعویق افتادن تخریب مقبره رضاخان به دلیل نبود ماشین‌آلات برش و ابزار مورد نیاز خبر داد. او در مورد جسد مومیایی شده رضاخان و پسرش علیرضا پهلوی نیز گفت: «این دو جسد پیش از انقلاب به خارج انتقال یافته است.»

همانروز رژیم ویزا بین ایران و انگلستان برقرار شد. وزارت کشور انگلستان گفت که از این پس مسافران ایرانی برای سفر به انگلستان نیازمند دریافت ویزا هستند. پیشتر فرانسه نیز رژیم ویزا با ایران را برقرار کرده بود.

۲۴ اردیبهشت‌ماه شهردار تهران با تخریب مقبره رضاخان مخالفت کرد. مهندس توسلی شهردار وقت تهران این اقدام را «به معنای حیف و میل بیت‌المال» اعلام کرد و گفت: «در هیچ کجای دنیا سابقه ندارد که مردم آثار جنایات طاغوت‌ها را نابود کنند. بلکه آنطور که در قرآن آمده است، کوشیده‌اند با حفظ این آثار ظلم و ستم، عبرتی برای آیندگان باشد.» توسلی افزود: «اگر قرار بود آثار طاغوت در دنیا از بین میرفت، حالا آثاری چون اهرام ثلاثه مصر که نتیجه استعمار و مکیدن خون میلیون‌ها انسان است، وجود نداشت و این آثار است که موجب پیشگیری از ظلم‌های بیشتر و باز شدن راه تکامل انسان به سوی خداست.» او از دادستان کل انقلاب وقت هم خواست تا «ضمن رسیدگی به این عمل از بروز حوادث مشابه در آینده جلوگیری کند.»

۲۵ اردیبهشت در سومین روز تخریب مقبره رضاخان میرپنج، آیت‌الله خلخالی به شهرری رفت و بر عملیات تخریب نظارت کرد. او در واکنش به مطالبی که یکروز قبل از این حضور در مورد به تعویق افتادن تخریب ساختمان مقبره در روزنامه ها منتشر شده بود گفت: «این موضوع دروغ محض است و بنویسید تا این محل را با خاک یکسان نکنم آرام نخواهم گرفت. چون این خواست تمام مردم است و پس از تخریب مقبره رضاخان نوبت پدرش اسفندیار پهلوان است که در باغ طوطی دفن شده است.» قدیر عسگری سرپرست گروه فداییان اسلام نیز آنروز گفت: «آثار قبر اسفندیار پهلوان و علی رزم آرا و کلیه کسانی که با رژیم فاسد پهلوی بودند از میان برداشته خواهد شد.»

۸خردادماه سال ۵۹، یک گور باستانی با قدمت ۲۷۰۰ تا ۳۲۰۰ سال در شانزده کیلومتری شهر ایلام و در دامنه کوه نخجیر کشف شد. این قبر نمایانگر وجود گورهای جمعی باستانی متعلق به عصر برنز در منطقه بود.

یکشنبه ۱۸ خردادماه، امام‌خمینی (ره) دستور حفظ آثار باستانی را صادر کردند. این دستور در پی آن صادر شد که گروهی از مردم روستای دیزیجه بخش‌هایی از تپه سیلک کاشان را که قدمت آن به بیش از دو هزار سال پیش می‌رسد با کمک لودر با خاک یکسان کردند.

بهمن بوستان مشاور فرهنگ و آموزش عالی و سرپرست اداره کل فرهنگ استان اصفهان با اعلام این خبر گفته بود: «متاسفانه پس از انفجار در حمام خسروآقا در اصفهان که اواخر سال ۵۸ روی داد، گروهی از مردم زواره به بهانه ساخت شبستان مسجد پامنار یادگار با ارزش دوران سلجوقیان را مورد حمله قرار داده و گچبری‌های بی‌نظیر و نادر این بنا را تخریب کردند و جای آن تیرآهن کار گذاشتند.» او گفت: «موضوع حمله به بناهای تاریخی را به دکتر حبیبی اطلاع دادیم و ایشان نیز مساله را به عرض امام رساندند و حضرت امام دستورات لازم جهت حفظ این بناها را صادر کردند و تاکید فرمودند که باید حتما از این بناها حفاظت شود.»

۲۴ خرداد در پی برقراری رژیم ویزا بین ایران و کشورهای اروپایی و حتی ژاپن، وزارت خارجه در بیانیه‌ای در مورد سفر به ترکیه برای گرفتن روادید سفر به کشورهای اروپایی هشدار داد و از مردم خواست با این هدف از سفر به ترکیه خودداری کنند.

۲۵ خردادماه دکتر پرویز ورجاوند که آنزمان پژوهشگر در زمینه باستان‌شناسی و مردم شناسی بود در نامه‌ای به بنی‌صدر رییس‌جمهوری وقت با اعتراض شدید نسبت به تخریب آثار تاریخی کشور بلافاصله پس از انقلاب و به دست افراد سودجو نوشت: «در طول این مدت شاهد تجاوز به تعداد قابل توجهی از محل‌های باستانی و بناهای تاریخی و بافت‌های قدیم شهرها که هر یک برگی از شناسنامه و هویت فرهنگی این سرزمین است بوده‌ایم. از آن جمله: تخریب برخی حجاری‌های تخت جمشید، شکستن برخی از آثار سنگی پاسارگاد، ویران کردن آثار ارزشمند و بازیافته ساسانی در بیشاپور فارس، باخاک یکسان شدن بنای دیوانخانه کاشان که با اعتبار دولت برای تبدیل به کتابخانه مرمت شده بود. انفجار حمام نفیس خسروآقا در اصفهان، خراب کردن مسجد پامنار زواره، از میان بردن دو اثر ارزشمند مدرسه میرزا جعفر و خیرات خان مشهد، ویران کردن برج‌های بینظیر باقیمانده حصار یزد مربوط به ۴۲۸ هجری و …» او به سخنان یک مقام آستان قدس در مورد تخریب مدرسه میرزا جعفر و خیرات خان اشاره کرد و به رییس جمهوری نوشت: «ایشان گفته‌اند که این دو مدرسه که صفوی هم هستند «غل و زنجیری بودند بر دست و پای انسان»، استدلال این آقایان این است که می‌خواهند در محل این دو بنا که برای مدرسه علوم دینی ساخته شده بود اقدام به ایجاد دانشگاه اسلامی کنند.»

ورجاوند البته به مقاله نشریه اکسپرس در مورد حراج آثار تاریخی ایران در خارج از کشور نیز اشاره کرد. او که در سه ماه بعد از انقلاب سرپرست وزارت فرهنگ و هنر بود در گزارش دوره مسئولیت خود به بنی‌صدر نوشت:«در این مدت از حفاری‌های غیرمجاز در بدترین شرایط جلوگیری شد و تلاش شد تا آثار تاریخی حفظ شود و کوشش شد تا به جای سپردن اموال به بنیاد مستضعفان آن‌ها را در اختیار کارشناسان وزارت فرهنگ و هنر قرار بدهند که به موزه ها ارسال شود.»

او همچنین اعلام کرد: «فعالیت مرکز باستان‌شناسی، موزه ایران باستان، اداره کل موزه‌ها، مرکز مردم شناسی و اداره کل حفاظت آثار باستانی متوقف شده است و آثار تاریخی این سرزمین بی‌پناه مانده‌اند.»

۲۵ خردادماه اما همزمان، مهندس شیرازی سرپرست اداره کل حفاظت آثار باستانی نیز اعلام کرد: «در پی تخریب بی‌امان آثار باستانی در برخی نقاط کشور قرار است سمیناری در مورد میراث فرهنگی در راستای انقلاب تشکیل شود که طی آن با دعوت از شخصیت‌های کشور چگونگی برخورد با مساله تخریب آثار باستانی مورد بررسی قرار بگیرد.» او گفت: «بنای دیوانخانه کاشان را که مربوط به قرن ۱۱ هجری قمری است به این منظور که جلوی خیابان را گرفته بود با بولدوزر صاف کردند. حمام خسروآقا اصفهان را که آن هم در قرن ۱۱ قمری بنا شده بود با بمب منفجر کردند. مسجد پامنار زواره را که در سال ۴۶۱ قمری بنا شد تحت عنوان تبدیل به احسن تخریب کردند و مدرسه میرزا جعفر مشهد و مدرسه خیرات خان را تحت عنوان تبدیل به دانشگاه‌ اسلامی تخریب کردند. مردم نیستند که این کارها را می‌کنند. این گونه اقدامات توسط مقام‌های مسئول امور انجام می‌گیرد.»

۲۸ خرداد است که به دنبال تخریب مقبره رضاخان میرپنج با نظارت آیت‌الله خلخالی، تعدادی دیگر از مقابر اطراف حرم مطهر حضرت عبدالعظیم به دستور حجت‌الاسلام «اسماعیل مرادی» و توسط جمعی از مردم شهرری تخریب شد. روزنامه اطلاعات آنروز نوشت: «با تخریب کلیه مقبره‌های اطراف حرم و بقعه‌های امامزاده حمزه و امامزاده طاهر، محل آن‌ها به فضای باز تبدیل شد و بدین ترتیب این سه حرم از طریق یک صحن بزرگ به یکدیگر راه یافتند. سنگ مقبره رضاخان هم برداشته شد و این مقبره از قبرهای خانواده رژیم قاجار هم پاک شد و محل آن تبدیل به نمازخانه گردید و زوار حرم حضرت عبدالعظیم در آن اقامه نماز می‌کنند.»

۴ تیرماه سال ۵۹ است. حجت الاسلام احمد مولایی سرپرست آستان حضرت عبدالعظیم به دیدار امام خمینی (ره) رفت و پس از آن اعلام کرد: «امام از تخریب برخی بقاع در صحن مطهر ابراز عدم رضایت نمودند.»

۱۰ تیرماه، سازمان باستان‌شناسی کشور در سمینار خود اعلام کرد: «سوداگران عتیقه از یکسال پیش (سال ۵۸) آثار و بناهای تاریخی را زیرو رو کرده و بسیاری از میراث فرهنگی را به تاراج بردند. سال پیش یک کامیون از ارزنده‌ترین اشیای باستانی هنگام خروج از مرز بازرگان کشف شد. در یک سال گذشته ۳۱ اثر و بنای تاریخی محو و نابود شده و ابعاد فاجعه چنان دردناک بود که رهبرکبیر، امام خمینی نیز نگران شد و در پیامی به حسن حبیبی وزیر فرهنگ و آموزش عالی مواظبت از آثار باستانی را تاکید فرمودند.»

print

Discussion۱ دیدگاه

لطفا دیدگاه خود را ثبت کنید