صدای میراث: زنگ خطر برای آخرین نقطه آباد در کویر به صدا درآمده است. شهرستان فهرج در ۵۵ کیلومتری جنوب شرق شهر بم و در حاشیه کویر لوت آثار و محوطههای تاریخی ارزشمندی دارد که به دلیل دوری مسافت و نداشتن دسترسی در معرض تخریب و آسیبهای فراوان است.
قلعه فهرج تنها یکی از فراوان آثار و بناهای تاریخی ارزشمند این منطقه است که حالا حفاران غیرمجاز در سودای یافتن گنج خیالی، سطح قلعه را بطور کامل صاف کردهاند. زاغههای قلعه نیز مملو از زباله شده است.
قلعه خاکی فهرج که در بافت کنونی شهر فهرج، در فاصله اندکی از رودخانه فهرج و جاده بم- زاهدان و در دشت حاشیه کویر لوت قرار گرفته است، به گفته کارشناسان میراثفرهنگی، بر صخرهای رسوبی(کلوت) و مکعب شکل بنا شده است که ارتفاع آن از سطح زمین ۸ متر است.
مصالح ساخت قلعه فهرج خشت و چینه است و به همین دلیل هم حالا چیز زیادی از معماری قلعه برجای نمانده است. قلعه تاریخی فهرج چهارگوش است که احتمال داده میشود چهار برج در گوشهها و احتمالا برجهایی در هر سوی ضلع قلعه ساخته شده باشد.
در بررسی کارشناسان از قلعه خاکی فهرج ذکر شده است که تشخیص نقشه فضاهای موجود در سطح قلعه به طور کامل ممکن نیست، چون سالمترین بخش از حصار قلعه تنها در ضلع شرقی قلعه باقی مانده است که شامل بقایای حصار، یک برج مدور و تعدادی تیرکش از آن باقی مانده است. در ضلع شمالی و غربی قلعه نیز تنها بخشی از بقایای فضاهای قلعه باقی است.
در گوشه جنوب غربی قلعه فهرج نیز بقایای یک برج مدور و تو خالی با پایه مکعب مشاهده میشود. قلعه فهرج اما از خشتهایی ساخته شده که ابعاد آنها در برخی نقاط ۲۵ تا ۴۳ سانتیمتر مربع است.
قلعه خاکی فهرج یک چاه عمیق هم دارد که در بخش شمالی قلعه حفر شده است. این قلعه تاریخی در شهرستان فهرج به دلیل بیتوجهی به حفاظت از آن در طول سالهای گذشته تا به امروز، چنان تخریب شده است که تشخیص ورودی قلعه با توجه به بقایای معماری برجای مانده از آن به سهولت امکانپذیر نیست.
دورادور دامنه صخرهای نیز که قلعه بر آن ساخته شده است، تعداد زیادی زاغه دستکند در ابعاد متفاوت احداث شده است. در برخی قسمتها زاغهها به پلهای حفر شدهاند و برخی زاغهها نیز علاوه بر ورودی دارای پنجره هستند.
داخل برخی زاغهها کاملا ساده است اما برخی دیگر از زاغههای مهمترین قلعه شهرستان فهرج دارای طاقچه است. حالا اما برخی زاغههای قلعه که در سطح پایینتر حفر شدهاند، به خصوص زاغههای جنوبی صخره که در مجاورت جاده خاکی روستا واقع شده با خاک و زباله پر شدهاند.
تیم بررسی قلعه خاکی فهرج در پای صخره و شرق آن بقایای بنگاهی از دوره قاجار و پهلوی را مشاهده کرده و اعلام کردند: به نظر میرسد این قلعه همزمان با بنگاه نیز مورد استفاده قرار گرفته و برخی از فضاهای موجود در سطح قلعه همزمان با بنگاه ساخته شدهاند. بخشی از بنگاه در شرق قلعه نیز توسط اهالی بازسازی شده که آیینهای محرم در آن برپا میشود.
در شمال قلعه و حد فاصل رودخانه فهرج و صخره قلعه خاکی، نخلستان گستردهای وجود دارد که به گفته اهالی از گذشته در باغهای فهرج انار و مرکبات کشت میشد و اکنون فضای باغهای فهرج به نخلستان تبدیل شده است. یک رشته قنات نیز از دامنه شمالی صخرهای که قلعه بر آن برپا شده است میگذشت. اما مظهر قنات پای تپه قلعه و شمال آن هماکنون خشک است. در غرب قلعه نیز گورستان شهر قرار دارد.
قلعه خاکی فهرج درست در نقطهای برپا شده است که شمال شرق آن، «قلعه سنگ» قرار دارد و در شمال آن، تل موسوم به «عدسی» واقع شده و قلعه خاکی بر هر دو اثر اشراف دارد.
اطراف قلعه فهرج خندقی وجود داشت که آن نیز اکنون پر شده است و تنها در ضلع غربی قلعه است که بقایای این خندق مشاهده میشود. اما آثار کاوشهای غیرمجاز به صورت گودال به وفور در سطح قلعه مشاهده میشود.
نکته جالبی که تیم بررسی کننده قلعه فهرج به آن دست یافته آن است که فضایی که امروز قلعه فهرج نامیده میشود، بخش مرکزی قلعهای وسیعتر است که آثاری از آن در میان بقایای بنگاه قاجاری و در سمت جنوب کوچه خاکی مجاور قلعه دیده میشود.
بیتوجهی به آثار تاریخی فهرج
وحیدزاده سرپرست میراثفرهنگی فهرج درخصوص ارزشهای قلعه خاکی فهرج به صدای میراث میگوید: براساس بررسیها و شواهدی که وجود دارد احتمال میرود که قلعه تاریخی فهرج متعلق به دوره ساسانی باشد.
او گفت: حتی برخی احتمالات وجود دارد که قلعه خاکی فهرج پیش از دوره ساسانی احداث شده است و در دوره ساسانی نیز مورد استفاده بود. اما هنوز در رابطه با این احتمال مطالعاتی انجام نشده است.
وحیدزاده تاکید کرد: قلعه تاریخی فهرج در ۴ طبقه احداث شده بود و برغم آن که بخشی از این قلعه دستکند است، هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده و هیچ کاوش باستانشناسی در آن صورت نگرفته است.
سرپرست میراثفرهنگی فهرج افزود: ۹۰ درصد آثار تاریخی و محوطههای باستانی فهرج تنها در حد مطالعات اولیه باقی ماندند و هیچگونه کار کارشناسی یا حفاری باستانشناسی بر این آثار انجام نشده است.
به گفته وحیدزاده، برغم بیتوجهیهای صورت گرفته درخصوص آثار تاریخی فهرج، به دلیل اهمیت قلعه خاکی فهرج اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان برای جلوگیری از تخریب بیشتر این قلعه تاریخی مرمت قلعه خاکی فهرج را آغاز کرده است.