صدای میراث: جمعی از متخصصان مرمت آثار تاریخی و کاشی‌کارهای اصفهانی که بر بناهای تاریخی فعالیت کرده‌اند، عصر دیروز با ارسال نامهای به معاون اول رییس جمهوری با موضوع «تخریب نمای زیباترین گنبد ایران (شیخ لطف‌الله اصفهان) بدلیل مرمت نادرست»، گزارشی از وضعیت مرمتی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به معاون اول رییس جمهوری ارایه و از اسحاق جهانگیری خواستند به سرعت ادامه روند مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را متوقف کند.
این نامه پس از آن منتشر شده است که علی اصغر مونسان وزیر میراثفرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی که از سوی معاون اول رییس جمهوری مامور رسیدگی به مرمت مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان شده بود در سفر اخیر خود به اصفهان اقدامات انجام شده از سوی پایگاه میراث جهانی نقش جهان و اداره میراثفرهنگی استان اصفهان را مورد تایید قرار داد و از مرمت‌های انجام شده بر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ابراز رضایت کرد.
مهدی حجت رییس ایکوموس (شورای جهانی حفاظت از بناها و محوطه‌های تاریخی) ایران نیز که نخستین بار به شیوه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ایراد گرفته بود، پس از این اظهارات اعلام کرد که «مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هزار ایراد دارد.»
حالا ۱۴ تن از اساتید و متخصصان امر مرمت و کاشیکاری اصفهانی که برخی از آن‌ها از پیشکسوتان مرمت ابنیه تاریخی هستند و برخی نیز دستی در مرمت مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان و کاشی‌های این بنای ثبت جهانی شده دارند، در نامهای مفصل به اسحاق جهانگیری خطاب به او گفته اند، «از مسئولین وزارت میراث فرهنگی انتظار «پیگیرد منصفانه» و «برخورد با خاطیان و تخریب‌کنندگان» گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را ندارند.
متن کامل نامه مرمتگران و کاشیکاران اصفهانی خطاب به معاون اول رییس‌جمهوری که در اختیار صدای میراث قرار گرفته است، بدین شرح است:
«طی چند ماه اخیر وزارت میراثفرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اقدام به مرمت پوسته بیرونی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان کرده است، لیکن مشکلات چشمگیر در نحوه مرمت و عدم شایسته سالاری در انتخاب پیمانکار و ناظر، منجر به ایرادات فراوان شده و احتمالا خسارات جبران‌ناپذیری به آن میراث یگانه وارد آورد و ضروری است به فوریت از ادامه کار به این شکل و با این گروه، جلوگیری شود.
مسجد شیخ لطف‌الله ساخته شده در ۱۶۰۲ – ۱۶۱۹ میلادی در ضلع شرقی میدان نقش جهان است که در سال ۱۳۱۳ به ثبت ملی و در سال ۱۳۵۸ در فهرست یونسکو به ثبت جهانی رسید. معماریآن در نوع خود بی نظیرترین در تمام دنیاست و هنر دست محمد رضا اصفهانی است؛ اما بی‌شک زیباترین بخش مسجد را می‌توان گنبد آن دانست؛ گنبدی مدور که از معماری ایرانی بهره برده و با نقش‌های اسلیمی باشکوه تزیین شده است. همچنین کاشی‌های معرق بسیار زیبا در داخل و بیرون گنبد استفاده شده و شگفتی گنبد را صدچندان کرده است. «لوییس ای کان» معمار برجسته جهانی، درباره این مسجد عنوان کرده است: «من فقط در عالم خیال و با جوهری از طلا و نقره می‌توانم چنین اثری را تصور کنم.»
«پروفسور پوپ» در کتاب «بررسی هنر ایران» نوشته است: «به سختی می‌توان این اثر را محصول دست بشر دانست»؛ و نیز در جایی دیگر گفته است: «کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی‌شود، اندازه‌ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‌تواند داشته باشد.»
اما با تاسف فراوان در کنار سایر آثار تاریخی اصفهان این بنا نیز دستخوش مرمتی شده است که بهتر است از آن به عنوان فاجعه یاد شود چنانکه آیندگان گناه آن را بر ما نخواهند بخشید. جوانب مختلف اقدام نسنجیده و غیرشفاف و خطرناک وزارت میراثفرهنگی برای دست‌اندازی به گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، بدین شرح است:
الف- هیچگونه ارزیابی دقیق و هیچ صورت‌جلسه‌ای که مشکلات و شرایط گنبد پیش از آغاز مرمت را مشخص کند، منتشر نشده و به نظر می‌رسد اصلا ارزیابی و هم‌اندیشی مدونی صورت نگرفته است.
ب- به تبع عدم ارزیابی دقیق، هیچگونه طرح مطالعاتی و آزمایش و تعیین برنامه مرمت پیش از آغاز کار، تدوین و انجام نشده و بعبارت بهتر، اجرای چنین کار حساسی بدون نقشه و زمینه مطالعاتی کافی آغاز شده است.
ج- برای آغاز مرمت، مناقصه‌ای از سوی اداره کل میراثفرهنگی اصفهان در تاریخ ۲۳/۳/۱۳۹۸ در سایت آن اداره کل اعلام و در نهایت به آقای مهندس رضایت سپرده شد که هیچگونه سابقه مرمت کاشی معرق-معقلی (نوع خاص کاشی گنبد شیخ لطف‌الله) نداشته و به واسطه پدرش، استاد رحمت‌الله رضایت که از نام‌آواران در زمینه ساخت انواع تاق‌های سنتی (غیر مرتبط با این پروژه) است، شناخته میشود.
د- نتیجه چنین مرمت فاجعه‌باری امروز دو رنگ شدن کاشی‌های گنبد شده به طوری که این اختلاف رنگ در شب نیز به وضوح مشخص است. این مرمت در رسانه‌های مختلف منعکس شد.
ه- مدیران اداره کل میراثفرهنگی اصفهان تلاش کردند تا موضوع را عادی و روند مرمت را اصولی نشان دهند، با این حال، بسیاری از انتقادات اساتید و کارشناسان موضوعیت دارد که برخی از این ابهامات و نگرانی‌ها به نقل از رسانه‌های رسمی بدین شرح است:
- «مهدی حجت»، بنیانگذار سازمان میراثفرهنگی اذعان دارد «گنبد شیخ لطف‌الله را خراب کرده‌اند» وی معتقد است این ترک از گنبد در مرمت خراب شده و وقتی لچکی را برای نصب بالا می‌برده‌اند، نتوانسته‌اند آن را چفت کنند؛ چفت‌نشدنی که شکافی بین ۵ تا ٧ سانتیمتر در دل گنبد ایجاد کرده است. این استاد دانشگاه به رنگ ناموزون ترک یا همان لچکی مرمت‌شده هم اشاره می‌کند و آن را بخشی از این مرمت غیر اصولی می‌داند.
- «احمد منتظر»، از کارشناسان مرمت و از مدیران سابق سازمان میراثفرهنگی «بی‌توجهی به کار کارشناسی و وجود پاره‌ای از اختلافات» را زمینه این اتفاق می‌داند و نا امید از اینکه دوباره این گنبد به شکل سابق خود بازگردد، می‌گوید: «تعجب من از این است که چگونه مدیران سازمان میراثفرهنگی به خودشان اجازه داده‌اند بنایی اساسی را این‌گونه مرمت کنند؟ … فردی که چنین اقدام بزرگی را به او سپرده‌اند، بی‌شک کارشناس در این حوزه نبوده است … وقتی عشق به این میراث در دل مدیران وجود داشته باشد، دیگر این همه بی‌توجهی به نظرات کارشناسی و پیش‌بینی‌ها و تذکر‌ها صورت نمی‌گیرد.»
- محمدرضا امیربختیاری مدرس دانشگاه و استاد مرمت بناهای تاریخی نیز معتقد است «استفاده از هر نگهدارنده کاشی مانند دوغاب یا چسب و … روی سازه اقدامی است که می‌تواند عمر کاشی‌های دوران صفوی گنبد را به‌طور چشمگیری کاهش دهد، چرا که کاشی‌ها از هوا تنفس می‌کنند و گرفتن جلوی تنفس آن‌ها باعث فرو ریختن‌شان میشود … این نوع از مرمت در نوع خود بی‌بدیل و جسورانه بوده که نتیجه و تاوان این جسارت وضع به وجود آمده است»
- استاد احمد همت‌یار، مرمتگری که ۴۰سال سابقه مرمت آثار تاریخی ارزشمند کشور را برعهده داشته است نیز اظهار می‌کند «ایراد مرمتی در ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله این است که مداخله غیرفنی بر سطوح آجری انجام شد … گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، یکی از آثار مهمی است که تمام کاشی‌های آن بر گنبد وجود دارد و فقط باید مصالح آن تعویض و مرمت آن به همان روش سنتی انجام می‌شد.»
- طبق نظر استاد عنایتی «احتمالا آجرها را نیز با مواد شوینده شسته و سابیده و تمیز کرده‌اند؛ به‌نحوی که گنبد را نو کرده‌اند. حالا هم می‌گویند ترک‌های بعدی نیز باید شبیه به ترک مرمت شده شود. در حالی که اصلا در مرمت چیزی به نام ساباندن وجود ندارد که بخواهید یک آجر یا کاشی را بشویید تا روشن‌تر شود.»
- ایراد بعدی، استفاده از گچ شبیه به سیمان برای چسباندن کاشی‌هاست. چرا که مرمت چنین اثری باید با گچ نرم که به گچ سرخ اصفهان شهرت دارد انجام می‌شد. نرمی گچ سرخ باعث میشود که اگر نقطه‌ای طبله شود، نرمی گچ موجب نگهداشت بیشتر کاشی‌ها شود. در حالی که با گچ استفاده شده در مرمت گنبد اگر یک کاشی به اندازه یک‌هزارم میلی‌متر از گچ جدا شود، به‌طور کامل می‌افتد. اگر نیاز به مرمت آجرهای زیر گنبد باشد آن وقت با استفاده از گچی که آقایان ساخته‌اند، باید تمامی گنبد برچیده شود تا مثلا آجرهای زیر آن مرمت شوند. چون گچ استفاده شده مانند سیمان است.
- استاد هوشنگ رسام از استادکاران برجسته کاشیکاری اصفهان یکی از مهمترین عوامل تغییر رنگ گنید را ریختن دوغاب بر روی کل ترک می‌داند و بیان می‌دارد: «اگر امر مرمت و اندازه گیری و اجرا به دقت انجام شده بود هیچ نیازی به دادن دوغاب بر روی کل ترک گنبد نبود؛ عملی که اصلا در هیچ مرمت حرفه‌ای انجام نمی‌شود … دیدیم که باران شدیدی هم آمد ولی رنگ ترک گنبد عوض نشد. ای وای برما که مرمت گنبد شیخ لطف الله را با دوغاب دادن بر روی سرامیک‌های سرویس بهداشتی یکسان می‌پنداریم»
- مهدی جعفری نوگورانی رئیس هیئت مدیره بنیادآریا معتقد است: «شدت پاکسازی به نحوی بوده که سبب شده تا لعاب آجرها و خلل فرجی که در لعاب کاشی‌ها وجود داشته از بین برود، درنتیجه زمانی که دوغاب به‌صورت پخش از بالا به پایین گنبد ریخته شده، دوغاب داخل منافذ ایجاد شده وارد و سبب شد تا رنگ ترک مرمت شده سفید شود … اختلاف رنگ ایجاد شده تایید می‌کند که پاکسازی انجام‌شده خشن بوده و سبب ایجاد تغییر رنگ شده است. با توجه به اینکه مشخص نیست چه موادی در دوغاب استفاده شده چه تضمینی وجود دارد که رطوبت دوباره از آن عبور نکند؟ این‌ها بخشی از پرسش‌هایی است که هنوز میراثفرهنگی اصفهان پاسخ روشنی به آن‌ها نداده است … پس از اتمام مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله علاوه بر کوچک شدن گنبد دیگر نه یک گنبد خاکی رنگ، بلکه شاهد یک گنبد سفید خواهیم بود و این برای نخستین‌بار در علم مرمت جهان خواهد بود که با مرمت یک بنا توانسته‌ایم فلسفه وجودی آن را نیز تغییر دهیم؛ به تعبیری پس از ۴۰۰ سال مدیران میراثفرهنگی اصفهان اشتباه استاد حسین بناء اصفهانی را اصلاح کرده و رنگ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را از خاکی به سفید تغییر دادند.»
- فریدون الهیاری مدیرکل میراثفرهنگی اصفهان، این انتقاد‌ها را نتیجه بی‌اطلاعی منتقدان می‌داند. او درباره این تغییر رنگ توضیحی نمی‌دهد و تنها در اظهارنظری رسانه‌ای آن هم در گفت‌وگو با خبرگزاری وابسته به سازمان میراثفرهنگی گفته که تغییر رنگ کاشی‌ها به مرور زمان و بعد از قرار گرفتن در معرض نور و هوای آزاد به وجود آمده است و با دیگر بخش‌های گنبد همرنگی ایجاد میشود، بدون آنکه به دلیل ایجاد شکاف‌های قابل مشاهده اشاره‌ای داشته باشد.
بدلیل ایرادات فوق‌الذکر، دوستداران میراثفرهنگی بیم آن دارند که کار مرمت با همین روش ادامه پیدا کند و این اثر جهانی آسیب‌های جبران‌ناپذیر ببیند؛ آسیب‌هایی که می‌تواند آن را در فهرست «میراث در خطر یونسکو» قرار دهد.
در تمام دنیا قوانین بین‌المللی سختگیرانه‌ای درمورد تخریب یا آسیب به بناهای تاریخی وجود دارد. قانون مدونی در ۱۲ آبانماه ۱۳۰۹ شمسی راجع به حفظ آثار عتیقه در مجلس شورای ملی به تصویب رسید که بعدها مورد تایید مجلس شورای اسلامی نیز قرار گرفت در مواد یک و هشت این قانون چنین ذکر شده است:
ماده اول – کلیه آثار صنعتی و ابنیه و اماکنی که تا اختتام دوره سلسله زندیه در مملکت ایران احداث شده اعم از منقول و غیرمنقول با رعایت ماده۱۳ این قانون می‌توان جزء آثار ملی ایران محسوب داشت و در تحت حفاظت و نظارت دولت می‌باشد.
در ماده هشتم نظامنامه اجراء قانون ذکر شده است:
هرگاه مالک یا متصرف بنائی که بعنوان آثار ملی ثبت شده بخواهد آن بنا را تعمیر نماید باید از وزارت معارف تحصیل اجازه نماید و صدور اجازه وزارت معارف منوط باجراء مقررات ذیل خواهد بود:
الف- دادن نقشه و پروگرام مبسوط تعمیراتی را که میخواهند بنمایند.
ب- تعهد اجراء تعمیرات بوسیله متخصصینی که وزارت معارف تصویب نماید.
ج ـ تعهد عدم انحراف از نقشه و پروگرامیکه وزارت معارف تصویب نماید.
به علاوه، یکی از سخت‌ترین قوانین درخصوص تخریب اموال تاریخی و فرهنگی در کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی ایران درج شده و فصل ۹ این کتاب از ماده ۵۵۸ تا ۵۶۹ کاملاً به تخریب اموال تاریخی – فرهنگی اختصاص یافته است. براساس ماده ۵۵۸ قانون مجازات اسلامی، هرکس به تمام یا قسمتی از ابنیه، اماکن، محوطه‌ها و مجموعه‌های فرهنگی – تاریخی یا مذهبی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، یا تزئینات، ملحقات، تأسیسات، اشیا و لوازم و خطوط و نقوش منصوب یا موجود در اماکن مذکور که مستقلاً نیز واجد حیثیت فرهنگی – تاریخی یا مذهبی باشد، خرابی وارد آورد علاوه‌بر جبران خسارات وارده به حبس از ۱ تا ۱۰ سال محکوم میشود.
در بند ۹ قانون الحاق ماده ۱۲۷ مکرر به قانون مجازات عمومی:
هرکس خلاف ترتیب مقرر در قانون حفظ آثار عتیقه به مرمت یا تعیین یا تغییر و تجدید بنا، تزیینات ابنیه و آثار ثبت شده در فهرست آثار ملی مبادرت کند به حبس تادیبی از ۲ تا ۶ سال محکوم خواهد شد.
آنچه مشهود است و تمامی دلسوزان و متخصصین و نیز قانون در مرمت ابنیه پر ارزش بر آن تاکید دارد، انجام مستندسازی بسیار دقیق و مفصل، انجام مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای و آزمایشگاهی، دعوت از کارشناسان متعدد و متخصص در زمینه مربوطه، مشورت و بررسی طرح‌های مرمتی ارایه شده و انتخاب بهترین طرح و سپس انتخاب پیمانکار است.
در انجام چنین مرمت‌های حساسی نیاز است تا فراخوان به صورت کشوری و حتی بین‌المللی انجام شده تا شرکت‌ها و افراد متخصص بتوانند سوابق اجرایی خود را ارایه کنند.
سوالاتی که در اینجا مطرح است این است که:
یکم- مدیریت اداره کل میراث فرهنگی اصفهان بعنوان متولی، در مرمت این گنبد بی‌نظیر که متعلق یه تمام مردم جهان است، کدام یک از مراحل ذکر شده در قوانین داخلی و جهانی و کنوانسیون‌ها و منشورها را رعایت نموده است؟
دوم- اگر طبق ادعای اداره‌کل میراثفرهنگی اصفهان، مطالعات کامل و مستندسازی پیش از مرمت انجام شد، چرا در دسترس متخصصین مرمت و کاشیکاران قرار نمی‌گیرد؟
سوم- از کدام‌یک از کاشیکاران، معقلی‌سازان و کاشی چسبانان متبحر که تعدادشان در اصفهان کم نیست، برای اظهارنظر و بررسی روش مرمت چنین اثر مهمی دعوت به عمل آمد؟
چهارم- از کدام‌یک از متخصصین مرمت در دانشگاه‌ها برای بررسی طرح مرمت این گنبد نظرخواهی شد؟
پنجم- آیا انتخاب مرمت‌گر چنین گنبدی باید بر اساس یک مناقصه محدود و با ذکر این بند که «اداره کل میراثفرهنگی در رد یا قبول هر کدام از پیشنهادات مختار است» واگذار می‌شد؟!
ششم- آیا انتخاب مرمت‌گر این بنای ثبت جهانی باید فردی متخصص و متبحر در اجرای تاق و تویزه و رسمی‌بندی باشد یا متخصص در امر کاشیکاری؟!
هفتم- آیا مسولیت مرمت چنین بنای شاخصی باید در اختیار انحصاری مدیر پایگاه نقش جهان باشد؟!
هشتم- برآورد هزینه مرمت این ترک از گنبد بر چه اساسی انجام گرفت؟ مگر نه این است که تمام متبحرین و مرمتگران اتفاق نظر دارند که تهیه فهرست‌بها برای بناهایی چنین شاخص، صحیح نبوده و امر مرمت این بناها را در حد مناقصات پیمانکاری پایین آورده و باعث ضربه جبران‌ناپذیر میشود.
نهم- مگر نباید در صورت عدول از این قوانین و طبق نص صریح قانون، متولی مربوطه مجازات شود و به جرایم وی در دادگاه رسیدگی شود؟
همچنین وزارت میراثفرهنگی نیز باید به سوالات زیر پاسخگو باشد که تاکنون نبوده است:
- دلیل بندکشی‌های نامنسجم بین قطعات چیست؟
- ایجاد شکاف و اختلاف سطح ایجاد شده روی گنبد به چه دلیل است؟
- نوع و میزان مصالح ومواد به کار رفته در مرمت چگونه چیست و چه اندازه است؟
- مواد استفاده شده با کدام مجوز و تاییدیه و طبق کدام آزمایش برای سفید کردن و شستن کاشی‌ها استفاده شد؟
- دوغاب دادن کل ترک گنبد به چه علت و طبق تشخیص و مجوز چه کسی انجام شده است؟
- مستند نگاری‌های قبل از مرمت، صورت جلسات با متخصصین و کاشیکاران که به ادعای مسئولین میراثفرهنگی قبل از مرمت انجام گرفته به چه علت در دسترس منتقدین قرار نمی‌گیرد؟مگر روش یک مرمت اصولی این نیست درطول مدت مرمت اطلاعاتیکه به دست می‌آید طبقه‌بندی شده و سپس جمع‌بندی این اطلاعات اعم از مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای به صورت گزارش یا کتاب در دسترس عموم قرار گرفته و همچنین این نتایج علمی باید قابل استفاده برای دانشجویان اساتید و پژوهشگران این حوزه باشد؟
- با توجه به ادعای مدیران میراثفرهنگی مبنی بر اسکن لیزری، نتایج و تحلیل داده‌های آن کجاست؟ و اگر از این اسکن بدرستی استفاده نشده و چنین نتیجه‌ای به همراه داشته، دلیل هزینه گزاف برای عملیات اسکن چه بوده است؟
- چگونه مدیرکل میراثفرهنگی شهری مانند اصفهان و دارای شمار زیادی آثار تاریخی ثبت ملی و ثبت جهانی و معاون او، مطالبی سطحی و بی‌پایه برای توجیه عملکردشان اظهار می‌کنند؟
- با سیاق فعلی مرمت، احتمالا قالب جدید کوچکتر و در نتیجه، شکاف بین ترک‌های گنبد ایجاد شده و در نهایت، ده‌ها سانتیمتر اختلاف بین ترک اول و آخر ایجاد خواهد شد. چه تضمینی برای جلوگیری از این مشکل وجود دارد؟
- دلیل استفاده از گچ برای پر کردن فاصله بین کاشی‌ها و آجرهای ریخته شده و آسیب دیده، چیست؟ (در صورتی که باید از کاشی و آجر برای پر کردن فواصل استفاده شود)
- زمزمه‌های استفاده از روغن برزک که مخصوص چوب است برای تیره‌تر کردن رنگ ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان به گوش می‌رسد و اگر چنین اقدامی انجام شده باشد به جذب گردوغبار بر ترک مرمت شده گنبد و آسیب بیشتر به این اثر تاریخی می‌انجامد که دست‌اندر کاران باید به این مورد پاسخ گویند.
- طبق اقرار«منصور عسگری خوراسگانی» ناظر پروژه مرمت گنبد، برخی مدیران میراثفرهنگی اعتقاد چندانی به نظارت بر کار پیمانکار نداشته‌اند، با چنین نابخردی و بی‌تدبیری چگونه قرار است آثار ملی و جهانی نگهداری شوند؟
- چرا مدیران وزارت میراثفرهنگی به نامه اساتید و کارشناسان برای بازدید از گنبد مسجد شیخ لطف‌الله پاسخی ندادند؟
بی‌شک از مسئولین وزارت میراث فرهنگی انتظار پیگرد منصفانه و عالمانه موضوع و برخورد با خاطیان و تخریب‌کنندگان این یادگار جهانی نیست، لذا از آن مرجع محترم، پیگیری و جلوگیری از ادامه تخریب چهره فرهنگی و آبروی اصفهان و ایران تا انجام کار درست به دست افراد دانا و کاربلد را خواستاریم!»
