زنگ خطر نابودی سنت‌های ترکمن‌ در ایران به صدا درآمده است/ترکمن‌ها سبک زندگی‌ اصیل خود را فراموش کرده‌اند

صدای میراث: ترکمن‌های ایران دومین جمعیت بزرگ ترکمن‌های جهان در گستره‌ای از مغولستان، مجارستان، مغولستان، ترکیه، ترکمنستان، روسیه، اوکراین، ایران، افغانستان، تاجیکستان چین و پاکستان هستند. اما شیوه زندگی سنتی آن‌ها در ایران با خطر نابودی مواجه است.

ترکمن‌های جهان جمعیتی بیش از ۱۵ میلیون را شامل می‌شوند که بیش از ۲ میلیون از این جمعیت در ایران ساکن هستند. ترکمن‌های ایران بیشتر در مناطق شمالی در استان گلستان، بندر ترکمن، ترکمن صحرا و آق قلا پراکنده شده‌اند.

ترکمن‌ها قومی ناشناخته در ایران هستند و مردم‌نگاری آن‌ها در ایران چندان جدی گرفته نشده است. در حالی که آداب و رسوم و آیین‌هایی که ترکمن ها به آن خو گرفته‌اند چنان بکر و جذاب است که مردم نگاری ترکمن را ضروری می‌کند.

آتش در جان آلاچیق‌های ترکمن

از حدود ۸۰ سال پیش که رضا خان با گسیل سه لشگر از مشهد، شاهرود و تهران ترکمن‌ها را به این خاطر که به او سرباز ندادند زیر چکمه‌های خود له کرد و تمام روستاهای آلاچیقی آن‌ها را در آتش سوزاند تا همین امروز شیوه زیست مردمان ترکمن رو به فراموشی گذاشت. تا آنجا که اگر در گستره زیست مردمان ترکمن در استان گلستان سفر کنید نشانی از روستاهای آلاچیقی ترکمن‌ها و شیوه زیست سنتی آن‌ها پیدا نخواهید کرد.

ترکمن‌ها مردمانی خو گرفته با طبیعت هستند. در رقص‌ها و آیین ها و آداب و رسوم شان از نشانه‌های طبیعی همچون ماه و خورشید و ستاره و گرگ و اسب استفاده می‌کنند و شیر گوسفندان را با آوازهای خاص خود می‌دوشند. معتقدند دوشیدن شیر با خواندن آواز نه تنها حیوان را آرام می‌کند و شیر روانتر جاری می‌شود که طعم آنرا هم بهتر می‌کند.

ترکمن‌ها ۵۰۰ مقام موسیقی ثبت شده و ۵ سبک موسیقایی دارند. آن‌ها ۵ هزار سال پیش خط میخی سومری را برای نوشتن به کار بردند و از ۳ هزار سال قبل هم خط «اورخون» را ابداع کردند و تا زمان تسلط شوروی بر آن‌ها به همین خط می‌نگاشتند و پس از آن خط رسمی‌شان روسی شد. خط اورخون البته در جمهوری خودمختار باشغورت در روسیه همچنان جاری است. ترکمن‌های ایران اما به فارسی می‌نویسند.

آن‌ها خود را نیای ترک زبانان جهان می‌دانند. برخی ممکن است ترکمن‌ها را با مغول‌ها اشتباه بگیرند اما ترکمن‌ها سبقه‌ای طولانی‌تر از مغول‌ها دارند. بهروز ثقلی فعال فرهنگی ترکمن در گنبدکاووس به صدای میراث می‌گوید: در کاوش باستان‌شناسی که چینی‌ها در محوطه‌ای چند هزار ساله انجام داده اند به مردی ترکمن برخورده‌اند که همراه با اسب و کلاه ریشدار ترکمنی دفن شده است.

او همین موضوع را بیانگر سابقه طولانی قوم ترکمن در جهان می‌داند. با این حال اگر به دشت‌های گنبد کاووس، آق قلا و ترکمن صحرا و بندر ترکمن بروید جای خالی آلاچیق‌های ترکمنی را در دشت‌های این منطقه خواهید دید. آلاچیق از ۸۰ سال پیش که رضاخان روستاهای ترکمنی را به آتش کشید از زیست مردمان ترکمن ایران برچیده شد تا دهه ۷۰ که بهروز ثقلی به همراه دوستانش یک آلاچیق را در کنار برج قابوس برپا کرد. از آن پس بود که به دلیل استقبال از این شیوه نوین در گردشگری تعداد آلاچیق‌های ترکمن در ایران به ۶۰ آلاچیق رسید که بیشترشان کاربری گردشگری دارند.

موسیقی ترکمن، غنی اما مهجور

دوتار و زنبورک ساز اصلی ترکمن‌ها در ایران است. آن‌ها آیین های بخشی گری هم دارند که به ثبت ملی نیز رسیده است. موسیقی‌شان جنبه درمانی دارد و بخشی‌هایشان همچون یکی از شاخه‌های بخشی‌‌های خراسان شمالی عالم دینی هستند. بخشی‌های ترکمن در بین ترکمن‌ها از احترام خاص برخوردارند. آن‌ها مسایل دینی را با بهره‌گیری از شیوه بخشی‌گری به نسل‌های مختلف آموزش می‌دهند.

بهروز ثقلی می‌گوید: خواننده ترکمن اگر نوازنده نباشد نمی‌تواند بخواند.

این جمله بیانگر غنای موسیقایی در قوم ترکمن است که تاکنون ناشناخته مانده است. آیین‌های کهن ترکمن به جای مانده از هزاره‌های گذشته است. آن‌ها رقص و موسیقی را تنها به هنگام نیایش استفاده می‌کردند. آتشی روشن می‌کردند و دور آن حلقه می‌زدند و با بهره‌گیری از عناصر طبیعی به نیایش می پرداختند. پس از ورود اسلام به ایران آیین‌های ترکمن نیز به همان شیوه اما با مضمون اسلامی اجرا شد.

مراسم زار در قوم ترکمن نیز همانند اقوام ساکن در قشم وجود دارد. با این تفاوت که آن‌ها با رقص‌ها و موسیقی و خواندن ابیات اقدام به بیرون راندن اجنه از بدن و درمان دردهای بیماران می‌کردند. ذکر خنجر یکی از آیین‌های درمانی قوم ترکمن بود که حالا با رقص خاص بین این قوم اجرا می‌شود و اذکار آن نیز برگرفته از قرآن و بیشتر سوره حمد است.

ترکمن‌ها، عجین شده با اسب

زندگی ترکمن‌ها با اسب هم عجین است. همین حالا بسیاری از پرورش دهندگان اسب در بندر ترکمن و ترکمن صحرا از قوم ترکمن هستند. اسب جایگاه خاصی در بین ترکمن‌ها دارد. به همین دلیل بود که در دوره باستان ترکمن‌ها را با اسب و تجهیزات به خاک می سپردند تا در دنیای دیگر اسب یک ترکمن او را همراهی کند.

ترکمن‌ها طی هزاران سال با طبیعت زندگی کردند آن‌ها از اقوام کوچ‌رو بودند و مغول‌ها تنها شاخه‌ای از ترکمن‌ها هستند که به کشورگشایی پرداختند. با این حال تاریخ ترکمن و مغول‌ها از سرزمین مغولستان آغاز و در جهان گسترده شد.

سرزمین اصلی ترکمن‌های ایران برای کوچ کشور ترکمنستان و دو شهر مرو و سمرقند بود. رضا خان که آن‌ها را یکجانشین کرد دیگر کوچ و زندگی ترکمنی و آیین های ترکمن هم از بخش‌های شمالی ایران رخت بر بست و بسیاری از آداب و رسوم ترکمنی و آیین های این قوم فراموش شد.

هنوز البته بخشی از آیین‌های ترکمنی در ایران زنده مانده است. مثلا رقص «کوشت دپدی» که بیشتر در مراسم عروسی استفاده می‌شد و حالا پس از ۸۰ سال توسط بهروز ثقلی و یارانش در گنبد کاووس و بندر ترکمن احیا شده است.

آیین‌های فراموش شده

پس از آن که شوروی سابق با تسلط بر ترکمنستان به عنوان سرزمین اصلی ترکمن ها آیین ذکر خنجر و هر آنچه نشانی از اسلام داشت را در بین آن ها ممنوع اعلام کرد، تنها آیینی که اجازه اجرا آن هم با محدودیت داشت رقص «کوشت دپدی» بود که آیینی پر از نماد و فلسفه زندگی است. «کوشت دپدی» تنها زمانی اجرا می‌شود که عقد نکاح بر عروس و داماد جاری ‌شود. پیش از آن هرگونه پایکوبی ممنوع است.

ترکمن‌ها معتقدند زمانی که عروس را به خانه داماد می‌برند نباید پایکوبی کرد چون ممکن است ارواح خبیث که زیر زمین خوابیده‌اند بیدار شوند و به عروس آسیب برسانند. اما به محض جاری شدن عقد نکاح «کوشت دپدی» با شور و هیجان و شادمانی بسیار اجرا می‌شود.

آیین «کوشت دپدی» فلسفه خاصی دارد. ابتدای آغاز این آیین حاضران دست‌های شان را شبیه به کوچ دادن پرنده‌ها به یکدیگر می‌کوبند. ترکمن‌ها معتقدند ممکن است روح خبیث درون یک پرنده شکاری رفته باشد و هنگام حضور عروس در خانه داماد و پس از جاری شدن عقد، به خانه داماد بیاید و به عروس لطمه بزند. پس کوبیدن کف دست‌ها مانند کیش دادن پرنده‌ها اجرا می‌شود تا ارواح خبیث دور شوند.

در آیین ترکمن دست راست نماد خورشید و مذکر است و دست چپ نماد ماه و مونث پس به وقت کف زدن ماه و خورشید در هم آمیخته می‌شوند و آنگاه دست‌ها باز می‌شوند و بدن شبیه به ستاره می‌ماند که نماد کودکی است که از زوج زاده می‌شود.

ترکمن‌ها پاهایشان را همچون اسب بر زمین می کوبند. این نشانه‌ای از حرکت اسب است که در فصل سرما و یخبندان با کوبیدن پا بر زمین یخ‌ها را می‌شکند و علوفه زیر آن‌ها را بیرون می‌کشد.

در آیین کوشت دپدی، چنین حرکتی به عروس و داماد یادآوری می‌کند که فصل سخت‌کوشی فرا رسیده است. این آیین حرکاتی از گرگ‌ها را هم در خود دارد. گرگ در سبک زندگی ترکمن‌ها نشانه وحدت است و قدرت. آیین کوشت ‌دپدی را اما بهروز ثقلی با همراهی محمود قربان نیازی از ترکمن‌های ساکن گنبد کاووس احیا کردند.

بهروز ثقلی می‌گوید: روزی که به نتیجه رسیدیم تا آیین کوشت دپدی را احیا و به نسل بعد آموزش دهیم. محمود قربان نیازی هرچه فامیل و دوست و آشنا داشت به پشت بام خانه‌اش آورد و احیای کوشت دپدی از همان پشت بام آغاز شد. پس از آن به دلیل آن که مکانی برای آموزش کوشت دپدی در اختیار نداشتیم این آیین را در کوچه به بچه‌های ترکمن آموزش دادیم و همین بچه‌هایی که حالا آیین کوشت دپدی را اجرا می‌کنند ده مرتبه در اجراهای داخلی و خارجی برگزیده شده اند.

«دردی طریک» اسطوره‌ای در فقر

موسیقی ترکمن جایگاه خاصی در بین این قوم دارد. مشهورترین خواننده ترکمن «دردی طریک» پیرمرد ۷۰ ساله ترکمن است که در آق قلا زندگی می‌کند. او از مشکلات اقتصادی بسیاری رنج می‌برد. اما مردم ترکمن برای زنده ماندنش تلاش کردند و هزینه جراحی او را پرداختند. دردی طریک چنان خواننده و نوازنده مطرحی است که وقتی برای اجرا به کشور ترکمنستان دعوت شد، زمانی که شروع به خواندن آوازهای اصیل ترکمن کرد، حاضران از اجرایش مبهوت ماندند. دردی طریک حالا در آق قلا نیازمند یاری آن‌هایی است که دلسوز موسیقی فولکلوریک ایران هستند. شاگردان او برای ترکمن‌ها تبدیل به اسطوره موسیقی شده‌اند. اما خودش حال و روز چندان مساعدی ندارد. او بعد از جراحی قلب اعلام کرد که دیگر نخواهد خواند. اما ترکمن‌ها اعتراض کردند و گفتند که باید بماند و همچنان برایشان آوازهای ترکمن بخواند.

ترکمن‌ها مردمانی اهل احترام، موسیقی، طبیعت و آرامش هستند. مرد ترکمن دوتارش را در آغوش گرفته است و روایتی از داستان‌های ترکمنی را به زبان ترکمن‌ها می‌خواند.

«جوانی مانند گل سرخی است که بزودی پژمرده می‌شود/ زمین یکباره مثل اژدهای سیاه دهان باز می‌کند/ آنزمان، پیراهنی برایت می‌دوزند که نه آستین دارد نه یقه/…» این روایتی کوتاه از مرگ است که با موسیقی و آواز ترکمنی اجرا می‌شود. ترکمن‌ها حالا در حال فراموشی آداب و رسوم و آیین‌های اصیل و سنتی خود هستند. آن‌ها دیگر نه زندگی در سیاه‌چادر را می‌شناسند و نه توان کوچ و چادرنشینی دارند.

پایان زیست سنتی

ترکمن‌ها یکجانشین شده‌اند. همین یکجانشینی آن‌ها را از زیست اصلی خود و تمام ز یبایی‌های فرهنگی‌شان دور کرده است. به ترکمن صحرا سفر کنید و ببینید آیا نشانی‌ از زیست سابق ترکمن می‌یابید؟ به بندر ترکمن بروید و ببینید ترکمن‌ها به جای زندگی در آلاچیق‌های زیبا و به رخ کشیدن زیبایی لباس‌های سنتی‌شان چگونه تبدیل به کارمندهای کت‌وشلواری آپارتمان نشین شده‌اند.

اگر ۸۰ سال پیش رضاخان روستاهای مملو از آلاچیق‌های ترکمنی را به آتش کشید، امروز شغل، بی‌توجهی به حفظ آیین‌های سنتی و حفاظت از زندگی روستایی به سبک و سیاق گذشته، گرانی و بدون صرفه بود فعالیت‌های عشایری کار را به جایی رسانده است که آلاچیق‌های ترکمن و فرهنگ ترکمنی از گستره پراکندگی ترکمن‌های ایران رخت بسته و تبدیل به جاذبه‌ای نمایشگاهی شده است.