مریم جلیلوند/
دست هایش را در هوا تکان می‌دهد و بدون انقطاع حرف می‌زند. صدای عزیز می‌لرزد، حرف‌هایش حکایت از شکایت و ناامیدی دارد. از سرپناه کوچک و محقرش می‌گوید و ۵ فرزندی که حالا در سن و سالی قرار گرفته‌اند که امکان زندگی در یک اتاق کوچک را ندارند. تمام دغدغه‌اش گرفتن مجوز ساخت‌وساز است. آن هم نه بلندمرتبه‌سازی که توسعه خانه‌اش به اندازه یک اتاق ۶ متری. او بر بالای یکی از مهمترین ایالت‌های ساسانی خانه دارد.
میراث فرهنگی اما اجازه ساخت‌وساز را به عزیز نمی‌دهد. حتی اگر بخواهد خانه‌اش را به قواره یک اتاق ۶ متری وسعت بدهد. استدلال متولیان میراث فرهنگی در استان ایلام این است که روستای سراب کلان درست روی محوطه ای قرار گرفته است که یکی از مهمترین محوطه‌های تاریخی کشور و یکی از دو ایالت مهم ساسانی‌ها است. ساخت‌وساز و توسعه در چنین روستایی می‌تواند تخریب‌های جبران‌ناپذیری بر محوطه باستانی دوره ساسانی که روستای سراب کلان روی آن ساخته شده است وارد کند. حتی می‌تواند به نابودی داده‌های باستان شناسی و لایه های معماری دوران ساسانی منجر شود.
برای عزیز اما مهم نیست که خانه او و ۲۴۰ خانه دیگر بر باقیمانده یک تمدن ۲ هزارساله، جایی که باستان‌شناس‌ها از آن به عنوان دومین ایالت مهم ساسانی نام برده‌اند بنا شده است. او می خواهد زندگی کند، با حداقل امکانات اولیه! نیازهایی که به گفته‌اش، چندین دهه است برآورده نشده و اهالی روستا نیز همچون او از داشتن امکانات بهداشتی و خدماتی محروم هستند.
می‌گوید: برای اهالی روستا چه فرقی می کند که تاریخ یکی از مهمترین محوطه‌های دنیا زیر پایشان مدفون است؟ درحالی که مردم آب را با تانکر وارد روستا می‌کنند و مجوزی برای گازکشی به روستا وجود ندارد.
او وقتی اینبار هم برای دریافت مجوز ساخت‌وساز به در بسته می‌خورد لعنت‌اش را به سوی تاریخ و همه کسانی که به او اجازه داشتن یک اتاق بیشتر با حداقل امکانات را نمی‌دهند، روانه می‌کند. عزیز می‌رود و اداره میراث فرهنگی استان ایلام فضای آرام‌تری پیدا می کند. کارشناسان اداره میراث‌فرهنگی استان ایلام می‌گویند این فضای آرام دقایقی بیشتر طول نمی‌کشد چون همچنان تعداد بیشتری از ساکنان سراب کلان که حالا دیگر تبدیل به معترضان جدی شده‌اند به اداره میراث فرهنگی مراجعه می‌کنند.
روستای «سراب کلان» که گفته می شود، بزرگترین روستای استان ایلام با جمعیت ۳۰۰ خانوار است، درست بر روی یکی از مهمترین ایالت‌های ساسانی ایران بنا شده است. به گفته باستان‌شناسان شهر سیروان که اکنون روستای سراب کلان بر روی آن قرار گرفته است، یکی از دو ایالت مهم ساسانیان بود.
مدت‌ها است موضوع جایه‌جایی روستای سراب کلان ایلام و دادن زمین معوض به روستاییان این منطقه برای برچیدن روستا از یکی از مهمترین ایالات ساسانی ایران مطرح است و مسئولان استان ایلام حتی زمین معوض برای روستاییان درنظر گرفته‌اند تا سایه سنگین روستا را از سر سیروان ساسانی بردارند. اما اهالی روستا جابه‌جایی را نمی پذیرند. آنها می‌گویند، ضوابط میراث‌فرهنگی جریان عادی زندگی آنها را مختل کرده است. همین دیدگاه موجب شده که از مدت‌ها پیش چالش جدی میان متولیان میراث فرهنگی با اهالی سراب کلان بر سر سیروان این محوطه ارزشمند و تاریخی آغاز شده است.
«عبدالمالک شنبه‌زاده» مدیرکل میراث فرهنگی استان ایلام دانش آموخته رشته باستان شناسی و اهل ایلام است. او هم از اهمیت محوطه‌های تاریخی ایلام باخبر است و هم تحمل شرایطی که سیروان دارد برایش سخت است. او به صدای میراث می‌گوید: درحال حاضر مهمترین چالش استان ایلام، سیروان است که هنوز استان نتوانسته است برایش راهکاری پیدا کند. این گزارش همراه است با گفت‌وگوی عبدالمالک شنبه زاده و سرنوشت شهر ساسانی سیروان.
سیروان یکی از محوطه های تاریخی ارزشمند کشور است که چالش جدی آن اکنون مطالبات مردم برای ساخت‌وساز و ورود امکانات و خدمات به این روستای احداث شده بر یکی از مهمترین محوطه‌های ساسانی است چه اتفاقی برای سیروان افتاده است؟
عمده محوطه‌های تاریخی ایلام بیرون از شهرها قرار دارند، در شرایط فعلی مشکل جدی در حوزه میراث فرهنگی که مرتبط با موضوعات اجتماعی و مردم باشد در استان ایلام نداریم، جز شهر تاریخی سیروان که زیر بزرگترین روستای ایلام قرار گرفته و ساخت‌وسازهایی که روی آن صورت می‌گیرد، تبدیل به یکی از چالش‌های اصلی اداره میراث فرهنگی ایلام شده است.
شنیده شده اعتراض مردم روستای سراب کلان بسیار جدی است و حالا عمده ترین شکایت‌ها در دادگستری ایلام مربوط به ساکنان این منطقه است. خواسته مردم چیست؟
سیروان تنها مشکل اداره میراث فرهنگی استان ایلام نیست، مسئله استان است. مشکلی نیست که مربوط به امروز باشد مربوط به ۷۰ سال قبل و زمان شکل‌گیری روستا است. نزدیک به ۷۰ سال پیش وقتی مردم به تدریج روی محوطه و شهر تاریخی سیروان خانه‌سازی کردند، مشکل بزرگ امروز سیروان را می‌ساختند. ۲۴۰ خانه با ۳۰۰ خانوار درست روی محوطه‌ای قرار دارند که یکی از دو ایالت مهم ساسانیان (مرکز ایالت ماسبزان) بود و از آنجایی که این محوطه به دلیل فاصله نزدیک با بین‌النهرین و تیسفون و عراق، یکی از نقاط مهم و استراتژیک دوره ساسانی بود می‌تواند اطلاعات تاریخی بسیاری در اختیار بگذارد. اما بزرگترین روستای ایلام بر روی این محوطه ارزشمند قرار گرفته است. اداره میراث فرهنگی استان هم نمی‌تواند براساس قانون هیچ مجوزی برای ساخت‌وساز به مردم بدهد. روستای سراب کلان بزرگترین روستای استان است که در طرح هادی و ۶ روستای مورد هدف گردشگری قرار گرفته، اما نکته جالب این است که ما نمی‌توانیم خدمات به این روستا ارائه کنیم و خدماتی هم که وجود دارد استاندارد نیستند. مثلا هر خانه برق خود را از یک جایی گرفته است و آب را هم از جای دیگر. به همین دلیل هنوز تکلیف مردم این روستا مشخص نیست.
امکان جابجایی روستا وجود ندارد؟
برای شهر تاریخی سیروان برنامه این است که اداره میراث فرهنگی با همکاری فرمانداری و بنیاد مسکن، زمینی را با فاصله ۶۰۰ متر از روستا آماده کند. درحال حاضر نیز این زمین تسطیح شده و بنیاد مسکن درحال انجام کارهای طراحی آن است تا روستاییان به آرامی به نقطه جدید منتقل شوند. حتی قرار شده برای هر واحد ۲۰ تا ۲۵ میلیون تومان هم وام داده شود. اما این کار سخت است. انتظار مردم این است که میراث فرهنگی در کنار تسهیلات بنیاد مسکن مبلغی را جهت آزادسازی در اختیار آنها بگذارد. برخی مردم نیز اصلا تمایلی به جابجایی ندارند. بودجه و اعتبارات میراث فرهنگی هم کفاف آزادسازی و تملک ۲۴۰ خانه‌ای که درست روی محوطه احداث شده‌اند را نمی‌دهد. شکایت‌هایی هم که صورت می‌گیرد به دلیل درخواست برای ساخت‌وسازهای بسیار زیاد است و پرونده‌های متعدد در دادگستری وجود دارد. دستگاه قضایی هم تا جایی از میراث فرهنگی دفاع و در برابر خواسته‌های مرتبط با ساخت‌وساز مقاومت می‌کند. اما باید متوجه بود که خواست مردم و نیازهای آنها مهم است و باید تکلیف مردم هم روشن شود. مردم انتظار دارند دولت تکلیف آنها را مشخص کند.
راهکاری غیر از جابه‌جایی روستا برای آن که هم محوطه حفظ شود و هم مشکل مردم حل شود وجود ندارد؟
نه به عنوان مدیر اداره میراث فرهنگی که در جایگاه یک کارشناس اگر قرار باشد نظر بدهم، خیلی معتقد به جابجایی مردم و انتقال روستاییان نیستم. از نظر من، مردم جزئی از هویت این منطقه هستند و می‌توانند درصورت داشتن یک برنامه مطالعاتی بسیار خوب و طراحی عالی همانجا بمانند. فرض بگیریم که مردم از سیروان جابجا شدند برای این محوطه قرار است چه اقدامی انجام شود. میراث فرهنگی چقدر قرار است بودجه برای اینکه این محوطه به طور کامل از دل خاک بیرون بیاید انجام دهد و چه برنامه‌ای برای حفظ این شهر تاریخی و مرمت و کاربری‌های آن دارد؟ از نظر من اعتبارات موجود در سازمان میراث فرهنگی کفاف چنین اقداماتی را نمی‌دهد، پس بهتر است مردم در این محوطه بمانند.
اما ماندن مردم در محوطه با گسترش جمعیت و ساخت‌وسازها ممکن است در چند سال آینده تبدیل به بحران جدی برای محوطه شود؟
اینکه می گوییم مردم در این محوطه بمانند شرایطی دارد. این ماندن نیازمند برنامه مطالعاتی و زیربنایی است. کمک سایر دستگاه‌ها را می خواهد. وقتی به مردم می‌گوییم در این منطقه زندگی کن قطعا شرایطی دارد که هیچگونه ضربه‌ای به محوطه وارد نشود. می‌توان خدمات را به نوعی به مردم ارائه کرد که آثار تخریب نشود. به عنوان میراث فرهنگی هم اعلام می‌کنیم که مثلا در شرایطی که شرکت گاز برنامه داشته باشد که برای گازکشی نیاز به حفر کانال یک متری در زمین نباشد از طرح‌های آن شرکت استقبال کنیم.
آیا سازمان میراث فرهنگی در سطح کلان برای حل چنین مشکلات تاریخی و اجتماعی برنامه دارد؟
موضوع محوطه تاریخی سیروان و حل آن یک اقدام جمعی است و نیاز به طراحی جمعی دارد. میراث فرهنگی اگر قرار است به ساخت‌وسازها مجوز بدهد در شرایطی این اتفاق می افتد که خانه ها پی نداشته باشند و معماری آنها براساس الگویی باشد که این سازمان تعریف می‌کند. اما بنیاد مسکن معقتد است که حتما بناها باید داری پی باشند. واقعیت این است که سیروان یک پروژه ملی است و نیاز است که سازمان میراث فرهنگی تیم کارشناسی خود را هر چه سریعتر اعزام کند و یک تیم قوی و متخصص این منطقه را مورد مطالعه قرار دهند تا ببینند چه اتفاقی باید بیفتد. ممکن است این تیم کارشناسی تشخیص دهد که تنها کافی است ۴۰ خانه در این محوطه باستانی باید جابه‌جا شوند و نیازی به جابه‌جایی تمام خانه‌ها نیست.
پس تا الان مطالعه‌ای بر شهر باستانی سیروان صورت نگرفته است؟
یکسری مطالعات موردی در استان صورت گرفته اما اینکه مطالعات کارشناسی شده باشد و دستگاه‌های مختلف بیایند و نظر بدهند و از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار دهند خیر اقدامی صورت نگرفته است. واقعیت اینست که این اقدام از توان استان خارج است. اعتبارات استان ایلام در این زمینه بسیار ضعیف است و اینقدر مشکلات زیرساختی زیاد است که اصلا بودجه به سیروان نمی‌رسد. مگر آنکه سازمان میراث فرهنگی مبلغی را اختصاص دهد و یک تیم کارشناسی و قوی تعریف کند تا یک طرح خوب ریخته شود و مردم از این وضعیت بلاتکلیفی خارج شوند.
حفاری غیرمجاز هم در روستا وجود دارد؟
بله حفاری‌هایی در روستای سراب کلان گزارش شده است. اما از آنجا که داخل روستا بیش از ۱۲ نفر به عنوان انجمن و فعال میراث‌فرهنگی درحال رصد هستند و مرتب به اداره میراث فرهنگی گزارش می‌دهند، حفاری‌ها خیلی گسترده نیست ولی ساخت‌وساز فراوان است.
