مجتبی گهستونی/
دبیرکل مجمع گفتگوی کشورهای آسیایی(Acd)حرف آخر را زد: «به درستی همدان برای پایتختی کشورهای آسیایی در سال ۲۰۱۸ انتخاب شد.» همان همدانی که شاعران گفته‌اند «در دامن الوند که همسنگ جنان است، شهری است چو فردوس که نامش همدان است.»
وقتی مجمع گفت و گوی کشورهای آسیایی تصمیم میگیرد شهری را به پایتختی گردشگری انتخاب کند، حتما شایستگیها، ظرفیتها، تواناییها، سابقه تاریخی، امکانات و موقعیت جغرافیایی و اقلیمی مدنظر قرار میگیرد.
حالا شهری به عنوان پایتخت گردشگری آسیا در سال ۲۰۱۸ انتخاب شده که گردشگری به عنوان محور اصلی توسعه آن معرفی شده است. در میان پایتخت بودن همدان در سال ۲۰۱۸، برگزاری اجلاس مهم اعضای وابسته سازمان جهانی جهانگردی در سال ۲۰۱۸ و نشست اعضای سازمان همکاری آسیایی در همدان، فرصت بسیار خوبی برای معرفی این استان، جذب گردشگران و سرمایهگذاران و در نهایت مشارکت جامعه محلی است.
مسئولان گفته‌اند، بیش از ۵۰ برنامه متعدد و متنوع در سطح ملی و جهانی برای سال ۲۰۱۸ در همدان تدارک دیده شده است.
اما چرا همدان پایتخت گردشگری آسیایی در سال ۲۰۱۸ شد؟ آنچه که در اجلاس اعلام رسمی همدان پایتخت گردشگری کشورهای آسیایی، برای انتخاب این استان بر آن تاکید شد، وجود تعداد قابل ملاحظهای از محوطههای باستانی از دورههای مختلف بود که گواه نخستین پایتخت شهرنشینی ایران زمین، سرزمین علم و ادب بودن و پایتخت تاریخ و تمدن ایران است.
نتایج مطالعات و کاوشهای تپه “گیان” در نهاوند نشان میدهد که مردمان ساکن در استان در ۶ هزار سال پیش از فرهنگ و تمدن نسبتاً پیش رفتهای برخوردار بودند. قدیمی ترین متون سنگ نوشته آشوری، همدان را تحت عنوان “آکسیا” به معنی شهر کاسیان نام میبرد و این امر نشان میدهد که پیشینه مدنیت مرکز استان حداقل به هزاره سوم قبل از میلاد بازمیگردد.
انجام حفاریهای باستانشناسی در تپه های”گودین” و “سگاوی”در کنگاور و نوشیجان ملایر نیز گوشه‌هایی از فرهنگ وتمدن اقوام ماد را در این زمان بر ما آشکار ساخته است که از جمله آنها میتوان به نخستین نمونههای خط و نگارش و اشکال اولیه سکه و نخستین مظاهر فرهنگ دینی و معماری ایرانی اشاره کرد.
در بازدیدهایی که از سطح شهر همدان، بخشهایی از تویسرکان، فرسفج و لالجین داشتم مهماننوازی مردم و مسئولان بسیار دلپذیر و چشمگیر بود. اما آنجه که بسیار ضرورت دارد تا این مردم مهربان بر همین مدار، نقشی به یادماندنی از خود به یادگار بگذارند، ضرورت آموزش درباره گردشگری مسئولانه، شیوه های مهمان نوازی و دیگر آموزش‌های کاربردی برای جامعه محلی و مسئولان در ردههای مختلف است.
پایتخت گردشگری کشورهای آسیایی فرصتی داشت تا در مدت اقامت خود از مکانهایی بازدید کنیم که گردشگران کمی از آن بازدید داشته اند. مثلا بسیاری وقتی به لالجین میروند، عمدتا فروشگاه‌های عرضه سفال را مشاهده میکنند و کمتر فرصتی پیش میآید به محلهای بروند که تعدادی کارگاه قدیمی سفالگری با استادکارانی مهربان و صبور وجود دارد. محلهای که مانند روستایی کوچک، بناهای گلی و خیابان خاکی دارد و خنکای گِل را در کف دست، پا و گونههایت حس میکنی.
شهری به وسعت جهانی سفالی
شهر لالجین پایتخت سفال ایران و شهر جهانی سفال نامگذاری شده است. قدیمی ترین چرخ سفالگری و کوره پخت سفال جهان اما در شوش یافت شده و قدیمیترین ظروف سفالیِ منقش جهان، مربوط به ایران است. اگر چه سفالگری در جای جای ایران رونق دارد، اما فقط لالجین پایتخت سفالگری جهان است و شغل بیشتر مردم این شهر سفالگری است. این شهر یکی از قطب‌های گردشگری محسوب میشود. به گفته مسئولانی که همراهی‌مان کردند هشتاد درصد از جمعیت شهر لالجین به شغل سفالگری، سرامیک‌کاری و دیگر شغل‌های وابسته همچون نقاشی سفالینه‌ها، بسته‌بندی، خرید و فروش محصولات سفالی اشتغال دارند. به گفته کارشناسان محلی کارگاههای تولید سفال در لالجین، در نحوه زندگی و همچنین در زیست مردم لالجین تاثیر موثری دارند. به گونه ای که برنامه‌های توسعه شهر لالجین و برنامه‌های اقتصادی تحت تاثیر مستقیم کارگاههای سفال قرار دارند.
گردشگرانی که تمایل دارند با روند تولید سفال از نزدیک آشنا شوند باید مدنظر داشته باشند که کارگاه های سفال در شهر لالجین به چهار دسته کارگاههای سنتی، کارگاههای تقریبا مدرن، کارگاههای خانگی و کارخانههای سرامیک و کاشی تقسیم میشوند و از لحاظ شمار و امکان کنترل و البته برنامه‌ریزی موثر هستند.
لالجین یک هزار و ۲۰۰ کارگاه سفالگری و ۳۰۰ واحد فروشگاهی دارد که به مثابه شهری به وسعت جهانی سفال میدرخشد. برخورد خوب و مهربانی را در مدت زمان اقامت خود در لالجین بارها مشاهده کردم، چرا که مردم لالجین ارتباط نزدیکی با هنر و خاک دارند و همین هنرمندان و استادکاران هستند که بیش از ۸ هزار مدل سفال با لعابها و سایزهای متفاوت تولید میکنند.
در هر کارگاه سفالگری «چرخکار» که پشت چرخ سفالگری می‌نشیند و از گل خام، سفالینه می‌سازند، «گل‌مال» که در قسمتی از کارگاه به نام «ترپاق دان» کار میکند و کار او ورز دادن گل خام است و در نهایت «پادو» کار میکند که که کارهای کوچک را در کارگاه انجام میدهد. در هر کارگاه هم معمولا دو چرخکار، دو گل‌مال و یک پادو کار میکنند.
بهار دلنواز و بی‌خزانم تویسرکان است
وقتی که با کاروان خبری همدان پایتخت گردشگری آسیایی ۲۰۱۸ خواستم به تویسرکان بروم جز نامی که از آن شنیده بودم هیچ ذهنیتی نداشتم. بدون مطالعه هم رفتم تا حس بیشتری بگیرم. خیلی زود متوجه شدم تویسرکان؛ شهری کهن در دامنه الوند با پتانسیل‌های فراوان قرار دارد. شهری که روزگاری «زورآور» یا «رودآور» و حالا از دو نام «توی» و «سرکان» که نام دو دهات در آن منطقه بوده تشکیل شده است.
در نخستین حضورمان در تویسرکان با گردوهای نورس از ما پذیرایی کردند. اگرچه تویسرکان را همراه با محصول گردوی آن می‌شناسند و این شهر به خاطر وجود گردوهای مرغوب معروف است، اما قابلیت‌های فراوان دیگری نیز در این شهر وجود دارد که هریک به نوبه خود بر رشد استعدادها و توانمندی‌های این دیار و افزایش سطح اقتصاد، درآمدزایی و جذب گردشگر برای شهرستان تویسرکان موثر است. در طول تردد در بخشهایی از مسیرهای دسترسی به تویسرکان، وجود کارگاههای نجاری و منبت چشمگیر بود و تویسرکان را در زمره شهرستان‌های صادرکننده جهانی منبت قرار داده است.
شاغلان صنایع‌دستی این شهرستان در رشته‌های قالیبافی، گلیم‌بافی و گیوه فعالیت دارند. در روستاهای تویسرکان به دلیل وجود زمستان‌های پربرف و وجود پشم و پنبه فراوان، از قدیم قالیبافی رواج داشته است. وجود فرش‌های نسبتاً مرغوب با نقوش و رنگ آمیزی زیبا که برخی‌شان بیش از ۱۰۰ سال عمر دارند، نشان از قدمت فرشبافی مطلوب در این منطقه دارد.
گردشگرانی که به تویسرکان میروند معمولا از گردو، بادام، پشمک، نقل و نبات، عسل، سماق، منبت‌کاری، صابون محلی، انواع آلو، شاطه حلوا و… خرید میکنند. چون شاطه حلوا نام محصولی کاملا محلی است باید اشاره کنم که این سوغات ویژه تویسرکان به دلیل استفاده از جوانه گندم، زعفران، شکر، آرد و گاهی عسل محصولی سالم، مقوی و سرشار از ویتامین و پروتئین است.
آشیانه فرسفج
بر بلندای تپه‌ای در شهری به نام فرسفج که در مسیر جاده زیارتی کربلا قرار داشته ما خبرنگاران اجلاس همدان پایتخت گردشگری کشورهای آسیایی در سال۲۰۱۸ را به مهم‌ترین کاروانسرای استان همدان بردند. استقبال مردم محلی و مسئولان آن شهر از کاروان خبرنگاران بسیار زیبا بود. این کاروانسرا محل استراحت مسافران و کاروان‌هایی بود که به قصد تجارت، زیارت و سیاحت به غرب کشور و عتبات عالیات عراق سفر می‌کردند و حالا به محلی برای بازدید تبدیل شده است.
در کاروانسرای چهار ایوانه و چهار برج دایرهای فرسفج با گلهای رز قرمز از ما استقبال شد و فرماندار شهرستان تویسرکان، رئیس اداره میراث‌فرهنگی تویسرکان و شهردار شهر فرسفج با حضور مردم محلی توضیحاتی درباره شهر فرسفج و کاروانسرا ارائه دادند و از سابقه فرهنگ و تاریخ و علم و صنعت در دیارشان سخن گفتند.
لابه‌لای این سخنان تنفسی بود با خوردن «آش سماق» و بازدید از درون قلعه. اما کاروانسرای فرسنج یکی از ۹۹۹ کاوانسرای دوران شاه عباس است که با سبک معماری عهد صفوی ساخته شده است. در هنگامه بازید از کاروانسرا با دیوارهای قطور و سقف‌های طاق ضربی آجری که از استحکام فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده و اتاق‌های متعدد متصل به هم و با ایوان‌ها و فرش‌اندازهای مناسب برای استراحت مسافرین مواجه شدم.
میان کاروانسرا چشمه آبی وجود دارد که در تمامی فصول سال به یک میزان آبدهی داشته و آب بسیار گوارایی هم دارد. دست‌هایم را درون آب گذاشته و صورتی به آب زدم. مسئولان توضیح دادند که کاروانسرای فرسفج در کنار جاده قدیمی که در زمان صفویه احداث شده است، از راههای مواصلاتی مهم بود و پایتخت را به سرحدات غربی متصل میکرد که تا یک قرن پیش دایر و مورد استفاده کاروانیان قرار داشت و تا پنجاه سال پیش نیز بیشتر قسمت‌های بنا سالم و پابرجا بود. این بنای تاریخی که به شماره ۱۹۷۰ در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده قرار است با پایان مرمت مورد بهره‌برداری گردشگری توسط بخش خصوصی قرار بگیرد.
ساقی خوانی در بزم آرتیمانی
محله «همینه» در «آرتیمان» از توابع تویسرکان بهترین مکان بود تا رنج دورن را از خود دور کنی. میثاق خوانی در کنار مریدان «میررضی آرتیمانی» از شاعران عارف پیشه ما را به خلوتی خودخواسته برد. فضایی آرام و ساده اما با شکوه که فقط دلت میخواست ساعتها آنجا بیتوته کنی. وقت کم بود و دل بی‌قرار و ملتهب. بازدید از آرامگاه میررضی و نشستن پای میثاقخوانی مریدان آرتیمانی لطف و صفایی داشت.
آرامگاه میررضی آرتیمانی میزبانی برای شاعران و اهل دلان است. چرا که گوشهنشینی در بزم این شاعر عارف پیشه که پس از ایام کودکی در حوالی سال هزار هجری قمری به همدان و اصفهان که در آن زمان مجمع علم و ارباب هنر بود ما را به سیر در سلوک وادی شعر و ادب فارسی میبرد.
بنای آرامگاه میررضی آرتیمانی که پس از منشیگری در دربار شاه عباس به دامادی ارتقا پیدا میکند، پس از تبدیل شدن به یک ویرانه در سال ۱۳۵۴ توسط انجمن آثار ملی مرمت میشود. تنها اثر به جای مانده از میررضی الدین آرتیمانی ۱۲۰۰ بیت شعر است که ساقینامه و سوگندنامه او بینظیر هستند. به گفته کارشناسان ادبیات فارسی، ساقینامه میررضی با همه اطناب و همانندی مضمون‌ها و تکرار بیت‌ها، گاهی نقدهای زیرکانه و تیزبینانه‌ای دارد که از جلوه‌های انسانی شعر فارسی محسوب میشود. او که همواره دغدغه انسانی داشته و نگران ریاکاری و نامردمیها بوده، هرگز وظیفه ارشادی و اصلاحی خود را از یاد نبرده است.
در مطب ابن سینا
از شاخصه‌های شهر همدان وجود آرامگاه پر از بازدید کننده ابوعلی سینا در یکی از میادین اصلی شهر است. همدان است و شهره آفاق بودن بوعلی سینا. مگر میشود همدان رفت و هربار به بازدید از آرامگاه شیخ الرئیس ابن سینا؛ فیلسوف، دانشمند و پزشک مشهور ایرانی نرفت. آرامگاهی که آرامشش به مانند مطب ابن سینا است. به گواه راهنمایان محلی، تقریبا صددرصد گردشگرانی که به همدان سفر می کنند از آرامگاه ابوعلی سینا که مقبره «عارف قزوینی» نیز در حیاط آن قرار دارد بازدید میکنند.
بنای ابتدایی آرامگاه ابوعلی سینا در زمان قاجاریه ساخته شد و آرامگاه جدید در زمان پهلوی دوم به مناسبت هزارمین سالروز تولد این دانشمند بزرگ، توسط انجمن آثار ملی ایران ساخته و در سال ۱۳۳۳ خورشیدی افتتاح شد.
به گواه مستندات انجمن آثار ملی ایران، طرح و نقشه اولیه این بنا در خرداد سال ۱۳۲۴ خورشیدی توسط انجمن آثار ملی بین مهندسان و فارغ‌التحصیلان رشته معماری به مسابقه گذاشته شد و با نظر آندره گُدار و مهندس فروغی، طرح پیشنهادی مهندس هوشنگ سیحون پذیرفته شد , در نیمه سال ۱۳۲۶ انجمن تصمیم به اجرای طرح گرفت. سال بعد هوشنگ سیحون طرح پیشنهادی را به عنوان پایان‌نامه به دانشکده هنرهای زیبای پاریس تقدیم کرد و اوایل سال ۱۳۲۸ ساخت این آرامگاه آغاز شد.
نقشه آرامگاه براساس قدیمیترین بنای تاریخدار اسلام در ایران یعنی گنبدقابوس (در استان گلستان) که از شاهکارهای معماری به شمار میآید، کشیده شده است. تنها اختلاف ظاهری این بنا با گنبد قابوس در این است که گنبد قابوس ۱۰ تَرک ولی آرامگاه بوعلی ۱۲ تَرک دارد. وجود ۱۲ ستون نشان‌دهنده ۱۲ رشته دانشی است که ابن سینا بر آنها احاطه داشته است.
محل فعلی آرامگاه بوعلی منزل مسکونی ابوسعید دخوک؛ یار دیرین وی بوده و بوعلی مدتی را نزد او به عنوان مهمان سپری کرده است که مزار هر دو در این محل واقع است. در قسمت بالای دیوارهای داخلی محوطه مربع شکل آرامگاه، ۲۰ بیت قصیده معروف «عینیه» که از آثار ادبی شیوای ابن سینا در حکمت و فلسفه به شمار میآید و حکیم آن را در کمال فصاحت و بلاغت راجع به مراحل مختلف سیر روح انسانی و ارتباط آن با عالم جسمانی سرود، به نگارش درآمده است.
آرامگاه ابوعلی سینا دارای دو تالار به عنوان موزه و محل نگهداری سکه، سفال، برنز و سایر اشیای کشف شده و تالار دیگر کتابخانه‌ای مشتمل بر ۸ هزار جلد کتاب خطی و چاپی نفیس ایرانی و خارجی و غرفه‌هایی مربوط به آثار ابوعلی سینا و شعرا و نویسندگان همدانی است. در غرفه آثار بوعلی، عکسی از جمجمه وی در معرض دید گذاشته شده که گمان می‌رود به هنگام تخریب مقبره قدیمی تهیه شده است.
گذر بوعلی
از آخرین مکانهایی که بازدید کردیم و طول دو میدان را با بخشی از مردم و بازاریان به گفت وگو پرداختیم گذر بوعلی در راستای گردشگری پیاده‌روی با هدف توسعه گردشگری کم‌شتاب بود. گذری که شهرداری ساخته و خودرو برقی برای تردد گذاشته است.
برخی از قدیمیها این گذر را با باج‌گیری و یا راه انداختن دعواهای معمول در ۵۰ سال پیش که از سوی «کلاه شابگاهی‌ها» به راه انداخته می‌شد می‌شناسند. حالا خیابان بوعلی پر رفت و آمدترین منطقه شهری محسوب میشود و محل گذر اکثر افراد است.
در میانه بازدیدمان از گذر بوعلی که میدان امام را به محوطه باستانی هگمتانه متصل میکند مسجد جامع را دیدیم. با توجه به برخورداری این مسجد از دو ورودی و خروجی، بخشی از محلی‌ها را دیدیم که از محوطه این مسجد برای گذر استفاده می‌کردند.
این مسجد، قدیمیترین و معتبرترین مسجد همدان است. بنای فعلی مسجد با توجه به مشخصات معماری و کتیبه‌های موجود، متعلق به قرون اولیه اسلام است. بنای فعلی مسجد با شکل نامنظم هندسی دارای صحن مستطیل شکل در میان، ۳ ایوان در جهات جنوبی، شرقی و شمالی ، چندین شبستان، گنبد و گنبدخانه، ۶ مناره و چند حجره است. بخشی‌هایی از این مسجد در قرن اخیر به بناهای دوره قاجاریه الحاق شده است. این مسجد با شماره ۱۷۳۳ در لیست آثار ملی ثبت شده است.
در گذر بوعلی آنچه که بسیار نظرمان را جلب کرد و شاهد عکس گرفتنهای یادگاری گردشگران بودیم وجود مجسمه‌های مردانی بود که معرف مشاغل مختلف از جمله سلمانی، حلاجی، قهوه‌چی، پرنده فروش، شاه و وزیر و… بودند.
بازار فرش
در ادامه بازارگردی خود از همدان وارد یک بازار سرپوشیده مهم شدیم. بازار فرش دستباف همدان. بازار، تب‌وتابی ندارد و اکثر بیکار نشسته‌اند. اما این بیکاری آنها از لطف و صفای وجودشان کم نمی‌کند. با حوصله پاسخ می‌دهند و گاه به چای دعوت‌مان میکنند. قدم می‌زنیم و نقش قالی‌ها را می‌نگریم. فرش‌های ثبت‌شده استان همدان شامل فرش «کسب و ننج» و «ازندریان» متعلق به منطقه جوزان ملایر، فرش «شاخ گاوی» متعلق به مهربان کبودرآهنگ و فرش «کله گلی» و «سالاری» مربوط به منطقه نهاوند است.
براساس آمار مسئولان، هم‌اکنون بیش از ۵۰ هزار بافنده فرش در استان همدان فعالیت دارند که حاصل آن بافت سالانه ۷۵ هزار مترمربع فرش دستبافت است. مجموعه بازار سنتی و کاروانسراهای شهر همدان، از ۳۶ بازار و راسته بازار و ۲۶ سرا و کاروانسرا تشکیل شده است و بیشتر با سبک معماری دوره قاجار ساخته شده‌اند. کنار بازار فرش، بازارها و راسته بازارهای دیگری همچون، راستا بازار مظفریه، بازار زرگرها، سبزه میدان، بازار کفش‌دوز خانه، بازار صحاف‌خانه، بازار ذغالی‌ها؛ بازار قبله (نجارها)، بازار گلشن، بازار سمسارخانه، بازار دباغ‌خانه، بازار حلبی‌ساز خانه، بازار چاقوسازها، بازار پالان‌دوزها، بازار پیغمبر، بازار حلاج خانه نماتیان است که باید در مجال دیگری به بازدید از آن بپردازم.
شهری چو فردوس که نامش همدان است
سفر به پایان می‌رسد و از همدان خاطرهای خوش ماند. در شهریوری گرم با وجود صفای مردمانی که با لهجه زیبایشان شادی میآفرینند. در استان همدان اقوام مختلفی با فرهنگها و آداب و سنن خاص سکونت دارند؛ لذا مردم این استان بخشی از آمیخته ترین مردم ایران هستند.
آمادگی شهروندان و آذینبندی خیابانها برای نوید دادن به مردمی که استانشان پایتخت گردشگری کشورهای آسیایی شده است را به چشم دیدیم و حس کردیم. قطعا توجه به گردشگری نجات‌بخش استان همدان از مشکلات اقتصادی است. این استان با یک هزار و ۸۰۰ اثر تاریخی و طبیعی آنگونه که باید جایگاه خود را در این بخش به دست نیاورده است.
در بازدیدی که در سطح شهر داشتیم متوجه هتل‌سازی‌های خوبی در سطح منطقه بودیم که نشان از رشد سرمایه‌گذاری در استان همدان است. این در حالی است که پیشتر یکی دیگر از دلایل کم رونق بودن گردشگری در همدان را بیخبر بودن سرمایهگذاران از زمینههای موجود و تبلیغات ضعیف با برجسته کردن محدودیتهای اجتماعی و مذهبی اعلام می‌کردند.
با وجود زمینه فعالیت در بخش‌های مختلف صنعت گردشگری در استان همدان البته با تاکید بر محیط‌زیست و توسعه پایدار و رعایت تمام قوانین، این استان اثربخشی بالایی را در زمینه اقتصاد گردشگری به همراه خواهد داشت. مطالعات انجام شده، ثابت میکند که توسعه صنعت گردشگری نقش مؤثری در کاهش بیکاری و بهبود توزیع درآمد و افزایش درآمد در جوامع محلی دارد.
