مریم جلیلوند
خبرنگار/
صدای میراث: کاربری‌های مزاحم در حریم ارگ تاریخی تون، مهمترین و سالم‌ترین محوطه باستانی ایران در شهر فردوس استان خراسان جنوبی را تهدید می‌کند.
کارشناسان می‌گویند، اعتبارات میراث‌فرهنگی کفاف آزادسازی تعداد زیادی از کارگاه‌ها و کارخانه‌هایی که به صورت فعال و نیمه فعال در حریم ارگ تاریخی تون قرار گرفته‌اند، نمی‌دهد.
ارگ تون یکی از مهمترین محوطه‌های پژوهشی ایران است که باستان‌شناسان هنوز فرصت کاوش و مطالعات گسترده بر این محوطه شاخص تاریخی را پیدا نکرده‌اند.
ارگ تاریخی تون با مساحتی نزدیک به ۳٫۵ هکتار در شهر تاریخی تون قرار دارد که در سال ۱۳۰۸ به فردوس تغییر نام یافت.
براساس نوشته مورخان و سفرنامه‌نویسان، ارگ تاریخی تون تا اوایل دوره صفوی مورد استفاده قرار می‌گرفت. در سفرنامه خانلرخان در دوره صفوی در مورد ارگ تون چنین آمده است: «شهر تون ارگی دارد که هم اکنون رو به ویرانی نهاده است.»
تحقیقات کارشناسان نیز حکایت از آن دارد که آخرین سکونت انسان در ارگ تون مربوط به اوایل دوره صفوی است و از آن تاریخ به بعد، ارگ تون به دلیل برقراری امنیت در فردوس بدون استفاده و متروک باقی ماند.
ارگ تاریخی تون و گرفتاری‌های پیرامونی
سفر به شهر تون با همراهی کاظم شنبم‌زاده مدیر بافت تاریخی بشرویه در خراسان جنوبی ممکن شد. شبنم زاده درباره اهمیت شهر تاریخی تون به صدای میراث می‌گوید: ارگ تون تا اوایل دوره صفوی کاربری و عملکرد خود را داشت. اما احتمالا به دلیل امنیتی که در منطقه برقرار شد و مردم دیگر نیازی به پناه بردن به ارگ در برابر هجوم دشمن و راهزنان و… نداشتند، کاربری خود را از دست داد.
او می‌گوید: ارگ تاریخی تون در فاصله سال های ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۰ با مداخلات و ساخت و ساز مواجه شد. زلزله سال ۱۳۴۷ در خراسان جنوبی اما باعث شد که بخش هایی از ارگ تخریب شود و ارگ تون به طور کامل از سکنه خالی شود. اوایل دهه ۵۰ اما، ایجاد کاربری های عمومی و ساخت بیمارستان و مدرسه در داخل ارگ موجب شد تا ارگ تارخی تون با وجود مداخلات غیراصولی دوباره مورد استفاده قرار گیرد.
باستان‌شناس ها معتقدند ارگ تون اکنون دارای لایه‌های تاریخی بسیار و سازه‌های معماری است که اطلاعات خوبی از داده‌های باستان‌شناختی در اختیار باستان‌شناس ها قرار می‌دهد.
آنطور که مدیر بافت تاریخی بشرویه در خراسان جنوبی به صدای میراث گفته است، دانشگاه تهران برای نخستین بار به گمانه زنی در ارگ تاریخی تون اقدام کرد که اطلاعات اولیه از ارگ استخراج شد.
ارگ تون اکنون دستخوش تغییرات بسیار شده است. مداخلات صورت گرفته در این ارگ تاریخی موجب شده است که حتی مدیر بافت تاریخی بشرویه نیز آرزوی آزادسازی ارگ تاریخ تون را مطرح کند.
کاظم شبنم‌زاده می‌گوید: امیدوارم روزی برسد که دایره ارگ تون از کاربری های مزاحم جدا شود و شهرداری و میراث و مدیریت شهری به جایی برسند که توان بیرون راندن مداخلات مزاحم در داخل این ارگ را بیابند.
مدیر بافت تاریخی بشرویه تاکید می‌کند: تنها با این اقدم است که می‌توان تمامی ارگ تاریخی تون را تبدیل به یک سایت موزه کرد.
پناهگاهی که تا دوره صفویه حیات داشت
تاکنون دو فصل بررسی باستان‌شناسی بر شهر تاریخی «تون» در خراسان جنوبی انجام شده است که پژوهش علمی و پی‌گردی از آن جمله است. در بررسی‌های انجام شده لایه‌های سطحی با دید باستان‌شناسانه کنترل شدند. اما انجام بررسی باستان‌شناسی و لایه‌نگاری در ارگ تاریخی تون در دومین بررسی‌های علمی برای نخستین‌بار طی سال‌های گذشته انجام شد.
باستان‌شناس‌ها ترانشه‌ای در ارگ تاریخی تون ایجاد کردند و شروع به لایه‌نگاری ارگ کردند. داده‌های متفاوتی نیز در لایه‌نگاری‌های باستان شناختی به دست آمده است.
ارگ تاریخی تون ۳ و نیم هکتار وسعت دارد و وسعت شهر تاریخی تون نیز به ۹۰ هکتار می‌رسد. طی سال‌ها ارگ تاریخی و شهر تاریخی تون دستخوش تغییرات بسیار شدند. ساخت کارخانه یخسازی و کارگاه پر کردن کپسول‌های گاز که اکنون کاربری‌اش را از دست داده اما همچنان در درون ارگ تاریخی تون قرار دارد، از جمله دست‌اندازی‌هایی است که در سال‌های گذشته به ارگ تاریخی تون صورت گرفته است.
مدیر بافت تاریخی بشرویه به صدای میراث می‌گوید: برطرف ساختن دست‌اندازی‌های داخل ارگ از توان میراث‌فرهنگی خارج است.
از ارگ تاریخی تون در خراسان‌جنوبی اما جز بخش‌هایی از خندق ایجاد شده اطراف این ارگ چیزی باقی نمانده است. ارگ تاریخی تون در زلزله سال ۱۳۴۷ نیز آسیب دید و بخش زیادی از آن فروریخت.
ارگ تون تا دوره صفوی کاربری پناهگاهی و سکونتی خود را حفظ کرده بود. در دوره صفوی ازبک‌ها که به فردوس هجوم آورده بودند مردم به داخل ارگ پناه بردند. بررسی‌های علمی بیانگر آن است که درون ارگ یک مسجد و یک آب انبار وجود داشت که اکنون به دلیل مداخلات صورت گرفته در داخل ارگ در فاصله سال‌های ۵۰ و ۶۰ شمسی لایه‌های تاریخی بالایی ارگ از دست رفته است.
باستان‌شناس‌ها از ترانشه ایجاد شده به این نتیجه رسیده‌اند که لایه‌های بالایی موجود در ارگ تاریخی تون در شهر فردوس خراسان جنوبی دچار آشفتگی فراوان شده است و اطلاعات مربوط به دوره های متاخر در این ارگ از دست رفته است.
شهر تاریخی که لودرها امانش نداده‌اند
شهر تاریخی تون ۵ محله داشت که ۴ محله آن در همان زلزله سال ۱۳۴۷ تخریب شدند و تنها یک محله سالم مانده بود که آن هم در از تخریب دهه ۵۰ که لودرها به شهر تاریخی تون هجوم بردند با اعتراض مالکان و بزرگان این محله از تسطیح و تخریب در امان ماند. ۴ محله دیگر به طور کامل تسطیح شد.
شهر تاریخی تون در خراسان جنوبی قرار دارد و شهر فردوس بعدها با فاصله ای اندک از شهر تون برپا شد. اما اهمیت شهر تاریخی تون بر آن است که به لحاظ بررسی‌های باستان‌شناختی با وجود دست‌اندازی‌های فراوان همچنان بکر مانده است.
اندام‌واره های معماری شهری در محوطه تاریخی تون همچنان برقرار است و در لایه‌های زیرین شهر تاریخی تون کمترین مداخلات صورت گرفته است. برغم آشفتگی لایه های بالایی در شهر تاریخی تون، لایه‌های زیرین چنان بکر مانده‌اند که حتی تاسیسات شهری نیز بر آن نفوذ نکرده‌اند.
مدیر بافت تاریخی بشرویه می‌گوید: شهر تاریخی تون یکی از شهرهای دوره اسلامی در خراسان است و در بکر ماندن لایه‌های زیرین ارگ و شهر تاریخی تون همین بس که هر نقطه از این محوطه تاریخی را که بررسی کنیم جدای از لایه‌های سطحی که یادگار دوره صفوی است، لایه‌های زیرین کاملا دست نخورده باقی مانده است.
زنده ماندن شهر تاریخی تون از همان دوره تاریخی تا سال ۱۳۴۷ جریان داشت و این شهر با ساختار دایره خود همچنان به حیات ادامه داد.
اهمیت شهر تاریخی تون به ارزش لایه‌های تاریخی متوالی در این محوطه تاریخی است که تاکنون توجه به آن اندک بوده و اکنون تنها در دو فصل بررسی باستان‌شناسی به نتایج خوبی رسیده است.
تون به معنای محل گرم و محل تابیدن نور بود. تون همچنین به معنای مکان گرمازده و محل تابش خورشید نیز معنا شده است. در زبان عربی، تون به معنای گلخن حمام نیز آمده است. اما آنچه در مورد این شهر تاریخی مورد تایید است آن که تون به معنای یک نقطه دور و گرم در نظر گرفته شده و حتی در مثل مشهور به تون و طبس، تبعید به نقطه‌ای دوردست و بسیار گرم مدنظر بود.
اگر در شهر فردوس که از سال ۱۳۰۸ و در نزدیکی شهر تاریخی شکل گرفته است تردد کنید، هنوز هم می‌توانید نام تون را بر سر در مغازه‌ها و آموزشگاه‌ها مشاهده کنید. شهر تاریخی تون اکنون ۳۴ اثر تاریخی ثبت ملی شده دارد. شهری که محلات تاریخی آن از دهه ۵۰ تا ۶۰ طعمه لودرها شد و از آن بافت تاریخی ارزشمند هیچ نماند.
