محرم در خوزستان؛ از «بیرق و تعزیه» در شوشتر تا «سینی‌گردانی» ماهشهر و «سه‌سنگ» بهبهان

منصوره رضوی

کارشناس مردم شناسی و ثبت آثار ناملموس اداره میراث فرهنگی استان خوزستان/

آیین های محرم در تلفیق با فرهنگ ایرانی در نقاط مختلف کشور تبدیل به یکی از جاذبه های دیدنی گردشگری مذهبی و آیینی ایران شده است. در جنوب ایران در خوزستان نیز آیین های متعدد در ایام محرم اجرا می شود که به لحاظ مردم شناسی از جایگاه والایی نزد اقوام مختلف خوزستان برخوردار است. در این مقاله با نگاه مردم شناسی به برخی از آیین های محرمی خوزستان که به ثبت ملی نیز رسیده اند نگاه می کنیم.

نصب بیرق اول محرم در شوشتر
نصب بیرق، مراسمی سنتی و مذهبی در اول محرم، مبنی بر اعلام عزای سرور سالار شهیدان امام حسین (ع) و در واقع پیشوازی است که هر ساله در شب اول ماه محرم در شوشتر برگزار می شود.

گفته شده در دوره رضاشاه به خاطر سخت‌گیری‌هایی که در برپایی مراسم مذهبی می‌شد، مردم شوشتر پرچم عزای امام حسین را آماده و به صورت مخفیانه در روستاهای اطراف و یا در صحرا به اهتزاز درآورده و دور آن به عزاداری مشغول می‌شدند.

کم‌کم با آزاد شدن مراسم عزاداری، این رسم با این شیوه و نحوه‌ اجرا با گذشت زمان به فراموشی سپرده شد تا این که در سال ۱۳۸۵هیات مذهبی طفلان مسلم شوشتر آن را دوباره احیا کرد.

این پرچم که به ارتفاع حدود ۳۰ متر با ابعاد ۶ ×۱۰ هر ساله در حرمین شریفین متبرک شده و با فرارسیدن ماه محرم به نشانه‌ی آغاز طی مراسمی بر بلندا نصب می‌شود. در اولین شب محرم پیرغلامان شوشتر به اعضای هیأت مذهبی طفلان مسلم پیراهن مشکی اهدا می‌کنند، هیأت به صورت سیاه‌پوش با شست و شوی گلاب و عطرآگین کردن پرچم به گلاب ناب، پرچم را روی شانه‌ها قرار داده و از مسجد ابریشم‌کار همراه با دیگر هیأت‌های مذهبی با نوای موسیقی(سنج و دمام) به همراه سینه‌زنی و زنجیرزنی، با اسبهای آذین‌بسته تا مقام امام‌زاده عبدالله حمل می‌کنند. در راه زنان و مردان با نوحه و مرثیه خوانی پرچم را تا محل نصب همراهی می‌کنند. پس از پایان ماه صفر پرچم را با مراسم ویژه‌ای پایین می‌آورند.

نصب بیرق اول محرم شوشتر در تاریخ ۵/۴/۹۸ به شماره ۱۹۹۵ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

نمایش آیینی عَلَم‌بازی (عَلَم‌داری، عَلَم گردانی)محرم
عَلَم‌بازی«عَلَم‌داری» یا «علم‌گردانی» از جمله نمایش‌های آیینی و مذهبی است که در استان خوزستان در دهه‌ی اول محرم اجرا می‌شود. علم‌بازی، آیینی مردانه است و جزو مهم‌ترین بخش‌های مراسم محرم به شمار می‌َرود.

علمهایی که به وسیله پارچه آذین بندی شده و در مراسم همراه با موسیقی محرم با سنج و دمام به حرکت در میآید. تعداد زیادی از پارچه ها را که نذورات مردمی است بر روی علمهای چوبی می نشانند و بنا به سلیقه علم‌آرایی انجام می‌شود. در برخی شهرها برای هر علم پارچه‌ای به رنگ مخصوص و برای نیت خاصی در نظر گرفته می‌شود که تعیین کننده‌ نام علم می‌باشد.

در شوشتر علم‌ها با توجه به رنگ پارچه‌ها سبز، سفید، سیاه، علم رنگی هر کدام منتصب به امامان تقسیم بندی میشوند. برخی از مردم که کار خیری(نامزدی، ختنه سوران و …) در پیش دارند، برای تَبرک پارچه‌های لباس خود را بعنوان رخت عَلَم پیشکش می‌کنند.

پس از اتمام دهه محرم عَلَم واچِنی کرده و پارچه را به شخصی که نذر داشته تحویل می‌دادند. افراد مختلفی در این مراسم شرکت می کنند که هر کدام با عناوین خاص وظایفی را ایفا می کنند. از جمله علم‌باز(حمل‌کننده عَلَم)، علم‌دار(در طی مسیر و برای رفع خستگی به نوبت به عَلَم‌باز کمک می‌کنند)، دولک‌گیر(دولک چوبی دو شاخه است حدود ۲ تا ۴ متر، دولک‌گیر وظیفه این را دارد که از افتادن علم بر زمین جلوگیری کند) و …
نمایش آیینی علمبازی(علمگردانی) در تاریخ ۵/۴/۹۸ به شماره ۱۹۹۳ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

مراسم سه روزه یا دفن شهدای کربلا در شوشتر
در این مراسم، اجساد شهـدا را که به مدت دو روز بر روی زمین مانـده انـد به صورت نمادین دفن می کنند. تعدادی از بازیگران و شبیه خوانان در هیأت های مذهبی، لباس هایی با نقش های متفاوت بر تن کرده و با معرفی یک به یک شهدا با نوحه خوانی اجساد را از روی زمین بلند کرده و به شکل نمادین به خاک می سپارند.

این مراسم دو روز پس از واقعه عاشورا و در دوازدهمین روز محرم در شوشتر برگزار میشود.

در گذشته شهدا را به حالت نمادین روی زمین قرار داده و افرادی با خواندن نوحه و مقام خوانی به معرفی یک به یک شهدا می پرداختند: (این جسدها جمله از کیست؟ این بود فرزند …) سپس به حالت نمادین آنها را دفن می کنند. در این زمان آواها و موسیقی حزن انگیز مراسم را همراهی می کند.

از جمله ابزار اصلی و مورد استفاده در این مراسم «بیل» و«بوریِه» است. بیل، برای کندن قبر و دفن شهدا و بوریِه یا بوریا دست بافتهای از جنس نی با ابعاد ۱× ۲ متر میباشد که نماد کفن محسوب شده و مردگان را در آن قرار می دادند.

مراسم دفن شهدای کربلا در تاریخ ۲۲/۹/۹۱ به شماره ۶۴۳ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

آیین مردانه سینی گردانی حضرت قاسم (ع) در بندرماهشهر
آیین سینی گردانی حضرت قاسم که عروسی قاسم نیز نامیده می شود در اکثر شهرهای خوزستان در روز هشتم ماه محرم برگزار میگردد . اعراب این مراسم را ” عرس القاسم ” می نامند که به شکل مردانه و زنانه برگزار می شود.

ساکنان قدیمی و بومی بندرماهشهر این مراسم را به صورتی متفاوت، مردانه و بسیار با شکوه در مساجد، خانه های قدیمی و میدان شهر برگزار می کنند.

در روز هشتم محرم حوالی ظهر از تمام نقاط شهر سینی هایی که محتوای آن حنا، اسپند، شاخه های گیاه مورد، شمع، انواع شیرینی و گلاب و دیگر تنقلات است را با پارچه سبز پوشانده و به محل اصلی برگزاری مراسم می برند و آنجا توسط تعدادی از زنان چیدمان می شوند.

شب هنگام سینی ها در محل مورد نظر حسینیه یا خانه برخی بزرگان و در مجلسی مردانه قرار می گیرند.

مرحوم حاج درویش طاهری از بزرگان ماهشهر بود که چند نسل است میزبان برگزاری این آیین در خانه و محله قدیمی ایشان است. طی مراسم توسط یکی از بزرگان و یا روحانیون دعا و روضه خوانده میشود و پس از آن مراسم سینی گردانی در حالی که سینی ها بر سر تعدادی از داوطلبان جوان است با صدای موسیقی طبل و دمام و گاه همراهی اسب های سبزپوش با حرکت به سمت میدان شهر با همراهی تعدادی از مردان، زنان و کودکان سیاهپوش آغاز می شود.

در جلوی جمعیت علمهای بلندی که به پارچه های رنگارنگ مزین شده اند قرار دارد و گهواره ای کوچک که یادآور طفل شش ماهه امام حسین (ع) است در میان جمعیت روی دست قرار می گیرد.

مداحی همراه سینه زنی بخشی دیگر از این مراسم است که با گلاب پاشی همراه است. پس از مراسم جمعیت به سوی مبدا اولیه بازگشته و مردان محتویات سینی را بعنوان نذر و حاجت روایی بین مردم تقسیم می کنند.

این آیین در تاریخ ۱/۷/۹۶ به شماره ی ۱۴۴۵ در در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

مراسم سینه زنی سه سنگ بهبهان
بیش از ۱۲۰ سال پیش میرزا قنبر شوقی بهبهانی از شاعران برجسته و آگاه به موسیقی در عصر قاجار به دلیل صاحب سبک بودن و نیز ابداع شیوه های تازه در نوحه پردازی و نوحه خوانی مورد توجه قرار گرفت و نوحه های معروف و ماندگار «عباس علمدار» و «صد حیف ز اکبر» را در سبک خاص سرود و شیوه سینه زنی موسوم به «سه سنگ» را ابداع نمود.

شوقی از محبوبترین و ماندگارترین شاعران بهبهان محسوب شده و علاوه بر اشعار فارسی و محلی نوحه ها و مرثیه های بسیاری سروده است. چون اشعار محلّی ایشان لطف و حلاوت و طراوت خاصّی داشته اند به عنوان «پدر شعر محلّی» بهبهان معروف شده است.

اهمیت نوحه عباس علمدار که سبک خاصی را به همراه دارد، وزنی است که میرزا شوقی برای نوحه انتخاب کرده و با موضوع و محتوا کاملاً متناسب و هماهنگ است و در دستگاه سه گاه اجرا می شود در این نوحـه شور حماسی خاصی نهفتـه است که بی شک یکی ازدلایل ماندگـاری آن میباشد:
نوبت چـو به جنگ آمدش عباس علمـدار چون حیـدر کرّار
پیچیـد به هم لشـکر کفّـار چـو طومـار عبّاس علمـدار….

در بهبهان سینه زنی سه ضرب یا سه سنگ، از سبک های معمول سینه زنی از گذشته تاکنون در اجرای مراسم مذهبی و بخصوص محرم به شمار می آمده است.

پس از اتمام واحد خوانی یا دو ضرب سبک خاص موسوم به «سه سنگ» اجرا می شد. هنوز هم این کار رایج است، این سبک خاص را سینه زنان به صـورت نیمـه نشسته و حـالتی که روی دو زانو قرار می گیرند یا یک زانو به شکل شکسته و زانوی دیگر به حالت کشیده تر، سپس با دو دست سه ضربه با فاصله زمانی اندک به سینه کوبیده می شود.

سه سنگ به عنوان نماد خاصّ عزاداری مردم بهبهان محسوب می شود که به دو صورت نشسته و ایستاده آن را اجرا می کنند. چون سه ضربه پیاپی با ریتم خاص به سینه زده می شود صدایی شبیه به کوبیدن سنگ به سنگ است به همین دلیل آن را «سه سنگ» می گویند.

سه سنگ در محلات: کاروانسرا، امام زاده شاه فضل(ع)، پهلوانان، گودچِهَک، محله پَر و….. ازگذشته ها ی دور تا کنون مرسوم است.

سینه زنی سه سنگ در تاریخ ۲۲/۹/۹۱ به شماره ۶۴۱ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

مراسم کولَکی بهبهان
یکی از شیـوه های مرسوم سینه زنی در شهرستـان بهبهان نوعی سینه زنی است که«کولَکی» نامیده می شود. کولَکی به معنی شانه به شانه شدن و در کنار هم قرار گرفتن است، به گونه ای که شانه ها به هم متصّل شوند. این نوع سینه زنی که از گذشته مرسوم بوده است، مخصوص موقعیت ها، مکان ها و زمان های خاصّی است و معمولاً هنگام ورود به صحن بقاع متبرک و تکیه ها اجرا می گردد.

گاهی نیز وقتی یک هیأت عزاداری وارد هیأت دیگری می شود این شیوه به اجرا در می آید. همچنین زمانی که یک هیأت از امامزادهای خارج شده و می خواهد به امامزاده دیگری برود در بین راه جوانان پرشور از این روش برای خواندن تکیه های کوتاه استفاده می کنند تا هیأت سینه زن از شور نیفتد. در اجرای این آیین سینه زنی، عزاداران به طور منسجم درصف های چهـار نفره که به گـویش محلی«چاربه چار» گفتـه میشود، طی صـفی منظم و پشت هم به گونـه ای قرار می گیرند که یک دست خود (معمولاً دست چپ) را روی شانـه های یار کناری شـان قرار داده و به یکدیگر متصـل شده اند و با دست دیگر سینـه می زنند.

ابیاتی که در اجرای این نوع سینه زنی خوانده می شود باید کوتاه و معمولاً در حد یک بیت یا حتی مصراع ساخته و پرداخته شوند. باید شورانگیز و مهیج بوده و دارای معنا و مفهوم باشند. تأثیرگذار و حماسی باشند. همچنین ابیات باید به صورت سه ضربی باشند. به طوریکه باید سه بار پیاپی و با فاصله کمی، دست ها بر سینه کوبیده شوند.

مراسم کولَکی بهبهان در تاریخ ۲۲/۹/۹۱ به شماره ۶۴۲ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

رسم برپایی شِیـدونـِه در دزفول
ساخت حجله های آیینی از گذشته در دزفول و شوشتر مرسوم بوده است. حجله های آئینی به اطاقک های چوبی منبت کاری و تزئین شده می گویند که درایام ماه محرم در بعضی از گذرها و حسینیه ها، نصب و تداعی کننده حجله حضرت قاسم(ع) می باشد.

در اصطلاح محلی مردم دزفول و شوشتر این حجله ها «شیدونِه» (شیدانه) نامیـده می شود. شیدونِه سازهای چهارگوش، طاقدار و از جنس چوب، با دیواره های مشبک و معمولاً به رنگ سبز است. درقسمتی از دیواره نقاشی هایی از تمثیل ائمه یا صحنه هایی از وقایع عاشورا کشیده شده که با ابعاد مختلفی ساخته میشود.

شیدونه ها به عناوین مختلفی از امامان و فرزندان آنها نامگذاری شده اند مانند: شیدونِه حضرت علی(ع) شیدونِه علی اصغر(ع)، شیدونِه حضرت قاسم(ع)، شیدونِه حضرت زینب (ع) و … هرکدام مختص به یک محله است و هر ساله ایام محرّم، در جای مشخصی در همان محله نصب شده و با قراردادن کتاب مقدس، شمع و حنا زینت می یابد.

مردم نیز نذورات خود را که شامل خرما، حلوا، نان و خرما، حلوا کُنجی(حلوای کنجد) و … جهت پذیرایی از هیأت های عزاداری و مردم در آن قرار می دهند.

رسم برپایی شِیدونِه در دزفول به تاریخ ۴/۱۱/۹۱ و شماره ۸۶۵ در فهرست آثار میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

مراسم آیینی مشعل گردانی بهبهان
از جمله رسـوم قدیمی که در روزهـای دهه عـاشـورا برگزار میشده، رسم مشعل گردانی است که در شهر بهبهان برگزار می شود. در گذشتـه مشعل هایی با پنج شعلـه در هر محله بین عزاداران گردانده میشد. مردم مشعل را در جلوی هر محله روشن کرده تا نور و روشنایی محفل گردد، سپس در بین عزاداران و سینه زنان گردانده می شد.

آتش و روشنایی از عهد باستان تاکنون در فرهنگ ایران زمین وجود داشته و مورد احترام بوده است. چرا که آن را نماد نور، روشنی، حرارت و پاکی می دانستند.

محلـه پَر یکی از محـلات قـدیمی و تنها محله ای از شهر بهبهان است که آیین مشعل گردانی را حفظ کرده و در شب عـاشورا آن را اجـرا می کنند.

مشعل ها از جنس آهن هستند و دارای سه، چهار یا پنج شاخه هستند که به شکل استوانه ای با فاصله به یکدیگر مرتبط و همه به پایه بلند اصلی که بلندترین شعله است متصّل شده اند.

جهت شعله ور کردن آتش مشعل چند رو قبل از فرا رسیدن محرم پارچه های کهنه به وسیله مردم محل جمع آوری می گردید. این مشعل یک نفر چرخاننده و دو نفر همراه کمکی دارد.

رسم بر این است که ابتدا در شب عاشورا میان سینه زنان آن را یک بار می چرخانند و سپس در خانه هایی که در محدوده محله نذروراتی دارند چرخانده می شود.

مراسم آیینی مشعل گردانی بهبهان در تاریخ ۲۲/۹/۹۱ به شماره ۶۴۰ در فهرست آثار میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

نخل مُقوم حسین شوشتر
آئین نخل گردانی از قدیم الایام در بسیاری از شهرهای ایران رواج داشته است. نخل ها را در واقع نمادی از عزا و به عنوان نمادی از تابوت شهدای کربلا می شناسند که ریشه ای کهن در سنت ها دارد.

نخل را در روز عاشورا به محلی که مراسم روضه خوانی و تعزیه برپاست می برند. در شهرستان شوشتر نیز نخلی کهن به نام نخل مَقوم حسین (مقام حسین ع) در اجرای مراسم محرم و در روز عاشورا توسط مردم بیرون کشیده و حمل می شود.

این نخل که بنا بر گفته های محلی چند صد سال قدمت دارد بارها مرمت شده است. نخل مُقوم حسین در محلی به نام قدمگاه مقام حسین در منطقه مُوگِهی شوشتر نگهداری شده و در روزهای تاسوعا و عاشورا بیرون کشیده می شود.

نخل مُقوم حسین از چوب درخت سدر ساخته شده و بسیار سنگین است. افرادی که اصطلاحـاً «نخـل کِش» نام دارند زیر آن را گرفته و حمل می کنند. در این هنگام تعداد دیگری از مردم با در دست داشتن چهارپایه هایی چوبین به دنبال نخل کِش ها به راه می افتند تا هرکجا که حمل کنندگان خسته شدند، نخل را روی چهارپایه و بر روی زمین قرار دهند.

در روزهای اول محرم مردم با هکاری و همیاری یکدیگر به تزئین نخل پرداخته و مقدمات مراسم را آماده می کنند. هرساله در صبح روز تاسوعا نخل را از مُقوم حسین بیرون آورده و به سوی آرامگاه «براء ابن مالک» (ازسرداران مومن درجنـگ هرمـزان) حمل می کنند و مراسم نوحه خوانی را اجرا می کنند.

در صبح دهم محرم و روز عاشورا مجدداً نخل را از محل خود به سوی امامزاده عبدالّه برده و دو تا سه مرتبه آن را به دور امامزاده می گردانند، سپس فریادزنان با صدای«اللّه اکبر» و«یا مولا» نخـل را بر روی تپـه ای که سطح ناصـافی دارد در مجـاورت امامـزاده برده و بر زمین می گذارند. مردم نذوراتی به شکل قربانی کردن گوسفند و انواع خوراکی هایی چون: حلوا، خرما، نـان محلی و …. اهـدا می کنند که در نهـایت بین نخل کش ها (حمل کنندگان نخل) تقسیم می کنند.

مراسم نخل مُقُوم حسین شوشتر در تاریخ ۲۲/۹/۹۱ به شماره ۶۴۴ در فهرست آثار میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

مراسم تعزیه شوش
شهر شوش دانیال محل برگزاری بزرگترین تعزیه و شبیه خوانی کشور است. در این آیین واقعه کربلا به صورت تعزیه و شبیه خوانی با حضور ده ها هزار عزادار از شهرهای مختلف استان خوزستان اجرا می شود. این آیین که از سابقه یکصد ساله برخوردار است در روز عاشورا در مدت بیش از هفت ساعت طول کشید و تعزیه خوانان در قالب اشعار فصیح فارسی و عربی به بیان وقایع عاشورا می پردازند.

تعزیه حسینی شوش از جمله قدیمی ترین تعزیه های کشور است که در شوش اجرا می شود. این تعزیه که در مکانی ثابت به نام میدان تعزیه اجرا می شود.

بسیاری از مردم از شهرهای مختلف استان برای شرکت در این مراسم راهی شوش می شوند. سال های زیادی است که اجرای آیینی نمایش تعزیه با حضور بسیاری از بازیگران تعزیه در ظهر روز عاشورا و در میان جمعیت زیادی برگزار می شود.

این آیین با شکوه در تاریخ ۲۶/۱۱/۸۷ به شماره ۲۶ در فهرست آثار میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

کارشناس: منصوره رضوی، کارشناس مردمشناس و ثبت آثار ناملموس ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان