صدای میراث: ماجرای تداوم تخریب‌ها در بافت تاریخی ضلع شرقی میدان نقش جهان اصفهان و درست در حریم درجه یک این اثر ثبت جهانی شده ایران در یونسکو برای احداث خیابان «آقا نورالله نجفی» که دستور توقف آن در سال ۹۳ اعلام شده بود، واکنش‌های زیادی برانگیخت.
دوستداران میراث فرهنگی اصفهان با تکیه بر تصاویر ماهواره‌ای گوگل اثبات کرده‌اند که ۵ خانه واقع در بافت تاریخی میدان نقش جهان اصفهان در فاصله سال های ۹۶ و ۹۷ در سکوت کامل خبری توسط شهرداری اصفهان و با هدف ادامه پروژه احداث خیابان آقانجفی در بافت تاریخی نقش جهان تخریب و حتی بخشی از این گذر نیز تعریض شده است.
اداره میراث فرهنگی استان اصفهان و مدیر پایگاه میراث‌جهانی نقش جهان اما با تکیه بر گزارش‌های یگان حفاظت میراث فرهنگی استان اصفهان و مستندات خود تاکید می‌کنند که این خبر صحت ندارد و از سال ۹۳ تاکنون هیچ خانه‌ای در حریم درجه یک میدان نقش جهان تخریب نشده و هر تخریبی که انجام شده است مربوط به سال ۹۲ و اوایل سال ۹۳ است.
محمدسعید ایزدی معاون وزیر راه و شهرسازی نیز پس از گزارش‌های منتشر شده در رسانه‌ها از تخریب‌های مجدد بافت تاریخی میدان نقش جهان اصفهان به آن شهر سفر کرد و در نامه‌ای به مسئولین شهر اصفهان تاکید کرد که انجام هرگونه تخریب و تداوم پروژه آقا نورالله نجفی در بافت تاریخی میدان نقش جهان دارای مغایرت اساسی است.
صدای میراث که پیشتر در گزارش‌های متعدد به ماجرای بافت تاریخی میدان نقش جهان اصفهان و وضعیت چهارباغ عباسی اصفهان پرداخته بود، حالا به گفت‌وگو با فریدون الهیاری مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان اصفهان پرداخته است تا ماجرای تخریب‌های جدید در میدان نقش جهان اصفهان، آخرین وضعیت شاهدژ اصفهان و پیاده راه سازی چهارباغ صفوی اصفهان را بررسی کند.
خبرهای منتشر شده از تخریب‌های جدید برای ادامه پروژه خیابان آقانجفی که البته در بافت تاریخی میدان نقش جهان و در حریم درجه یک این اثر ثبت جهانی شده نیز قرار دارد واکنش‌های زیادی را برانگیخته است، فعالان میراث فرهنگی با استناد به تصاویر ماهواره‌ای اعلام کرده‌اند که شهرداری اصفهان در فاصله سال‌های ۹۶ و ۹۷ اقدام به تخریب چند خانه دیگر در بافت تاریخی نقش جهان کرده است. اقدامی که سال ۹۳ دستور توقف آن صادر شده بود.
گذر آقا نجفی سابقه ای دارد که مربوط به دهه ۸۰ است. در دهه ۸۰ شهرداری اصفهان در پی ایجاد یک خیابان بود که قبل از میدان امام اصفهان و در خیابان حافظ یک گذر ایجاد کند. در نیمه دوم دهه ۸۰ شهرداری بدون آن که طرح و مصوبه قانونی یا حتی ایده‌ای داشته باشد، شروع به تملک برخی خانه‌های تاریخی واقع در بافت تاریخی نقش جهان کرد. نگاه شهرداری نیز برای هیچکس روشن نبود. در آغاز دهه ۹۰ طرح ایجاد خیابان آقانجفی را در بافت تاریخی ضلع شرقی میدان نقش جهان مطرح کرد. از همانزمان هم اداره میراث فرهنگی استان اصفهان موضوع را دنبال کرد و مکاتبات و آرشیو اسنادی و اداری ما نشان می‌دهد که مکاتباتی صورت گرفته و میراث فرهنگی نگرانی‌های خود را درخصوص این پروژه مطرح کرده است. این داستان تا سال ۱۳۹۳ ادامه پیدا کرد. تا سال ۹۳ نیز شهرداری اصفهان بخشی از املاک و خانه‌های تملک شده را تخریب کرد و آنچه امروز در موج رسانه‌ای مربوط به گذر آقانجفی مطرح است مربوط به تخریب‌های قبل از سال ۹۳ است و تخریب‌های جدیدی وجود ندارد. بخش وسیعی از این تخریب‌ها هم مربوط به سال ۹۲ و نیمه اول سال ۹۳ است که اداره میراث فرهنگی استان اصفهان هم در همانزمان به این تخریب‌ها اعتراض کرده بود. بنده هم که در سال ۹۳ در اداره میراث فرهنگی اصفهان حضور پیدا کردم، مکاتبات مکرر با معاونت میراث فرهنگی کشور، شهرداری و استانداری اصفهان و اداره کل راه‌وشهرسازی و تمامی افرادی که در این زمینه می توانستند تاثیرگذار باشند انجام دادم. نهایتا پیرو مکاتبات میراث فرهنگی استان اصفهان، دکتر طالبیان معاون میراث فرهنگی کشور همانزمان نامه‌ای خطاب به آقای دکتر حناچی معاون وقت وزیر راه‌وشهرسازی نوشت و در آن اعلام کرد که خیابان آقانجفی در شهر اصفهان در حال احداث است و برغم اخطارهای مکرر میراث فرهنگی استان اصفهان، توجهی به این اخطارها نشده و از وزارت راه و شهرسازی خواست برای حل موضوع ورود کند. بنابراین میراث فرهنگی از ابزارهای مختلف قانونی برای توقف پروژه آقانجفی استفاده کرد. از نیمه سال ۹۳ نیز تقریبا اجازه مداخلات به شهرداری اصفهان در بافت تاریخی نقش جهان داده نشد و پروژه به طور کامل از نظر اجرایی و عملیاتی در بحث آزادسازی‌ها تقریبا متوقف بود. اما شهرداری اصفهان همچنان پیگیر بود تا پروژه خیابان آقانجفی را قانونمند کند. پیگیری‌هایی که شهرداری اصفهان داشت این بود که نهایتا شهرداری از طرح یک خیابان ۳۶ متری به نام آقا نورالله نجفی اقدامات خود را آغاز کرد و با مقاومت‌هایی که میراث فرهنگی در استان و در کمیسیون ماده ۵ داشت، برای تامین نظر میراث شروع به کمتر کردن عرض خیابان کرد. در سال ۹۳ یا ۹۴ بود که در کمیسیون ماده ۵ یک گذر ۱۴ متری را در کمیسیون به تصویب رساند که اداره میراث فرهنگی استان اصفهان نیز در همان روز مصوبه در ذیل صورتجلسه اعلام کرد با توجه به این که این گذر در حریم نقش جهان قرار دارد، با نظر معاونت میراث فرهنگی کشور و طرح موضوع در شورای عالی معماری و شهرسازی تصمیم‌سازی در این مورد اتفاق بیفتد. این نظری بود که بصورت قاطع در مصوبه راجع به ۱۴ متری شدن عرض خیابان آقانجفی در کمیسیون ماده ۵ داشتیم. پس از آن، گاهی خبرهایی نیز منتشر می‌شد که براساس آن‌ها، شهرداری اصفهان در حال تملک و نه تخریب خانه‌های واقع در بافت تاریخی میدان نقش جهان بود. ما خبرهایی داشتیم که مثلا مذاکراتی با مالکین خانه‌ها برای تملک ملک آن‌ها صورت می‌گیرد، اما مستنداتی برای اثبات این که این خبرها واقعی باشند نداشتیم. با این وجود، به لحاظ حساسیتی که وجود داشت، مکاتبات مکرری با معاون عمرانی استاندار، اداره کل راه و شهرسازی، شهرداری مرکزی و منطقه ۳ اصفهان داشتیم که مستندات آن هم موجود است. بنابراین می‌توانیم بگوییم که بعد از سال ۹۳ با اظهارنظری که در کمیسیون ماده ۵ داشتیم و اقداماتی که انجام شد خیابان‌کشی در بافت تاریخی میدان نقش جهان متوقف بوده و هیچ اتفاق جدیدی اخیرا در این منطقه رخ نداده است. مستنداتی هم که در اختیار همکاران ما در اداره میراث فرهنگی استان اصفهان است تخریب‌های قبل از سال ۹۳ و وضعیت موجود را نشان می‌دهند که وضعیت موجود، تحول زیادی در ساختار و کالبد منطقه را نشان نمی‌دهد. این مسایل نکاتی است که مستند و قانونی است و میراث فرهنگی هم به لحاظ حساسیتی که در این مورد دارد با جدیت بر بافت تاریخی نقش جهان نظارت دارد.
تاکید دارید که در بافت تاریخی واقع در حریم درجه یک میدان نقش جهان تخریب جدیدی گزارش نشده است اما فعالان و دوستداران میراث فرهنگی اصفهان معتقدند این تخریب‌ها در سال‌های ۹۶ و ۹۷ ادامه داشته است، در این وضعیت تکلیف بافت تاریخی نقش جهان چیست؟
بعد از سال ۱۳۹۳ هیچ اقدام اساسی در خیابان آقانجفی اتفاق نیفتاده است و اگر احیانا جاهایی هم تغییراتی وجود داشته مربوط به مالکینی است که خانه‌هایشان را بهسازی و نوسازی می‌کنند. مدیریت شهری اصفهان اعتقاد دارد که احداث گذر آقانجفی در بافت تاریخی نقش جهان یک ضرورت است. اما میراث فرهنگی معتقد است با توجه به حساسیت و اهمیتی که بافت کنار میدان نقش جهان اصفهان دارد، هرگونه مداخله در این بافت باید تابع بررسی‌های جامع و فنی و کارشناسی در سطح ملی باشد. جایگاه این بررسی‌ها نیز شورای عالی معماری و شهرسازی است. بعد از موج خبری گذر آقانجفی در رسانه‌ها نیز ما بلافاصله اقدام کردیم. همانروز، همکاران یگان حفاظت را به منطقه اعزام کردیم و بطور کامل بررسی کردند. گزارشی هم از گذر آقانجفی ارایه کردند و ظهر همانروز به ما اعلام کردند که حداقل در یکسال گذشته هیچ اتفاق جدیدی در گذر آقا نورالله نجفی رخ نداده است. پس از آن همکاران فنی و تخصصی و کارشناسان حوزه میراث فرهنگی براساس مستنداتی که داشتند در مورد تخریب‌ها و آزادسازی‌هایی که از سال ۹۳ به قبل انجام شده بود، مستندات را بررسی کردند و با محل تطبیق دادند که مستندات آن‌ها هم نشان می‌داد، بعد از سال ۹۳ مداخلات جدی در منطقه صورت نگرفته و تخریب و آزادسازی جدیدی انجام نشده است. مگر آن که برخی ساکنان منطقه جهت نوسازی و بهسازی منزل مسکونی و ملک شخصی خود اقدامات ساختمانی کرده و مصالح آورده باشند، یا ساخت‌وساز انجام شده باشد. با این حال برغم گزارش‌های ارایه شده با توجه به اهمیت موضوع بار دیگر بصورت رسمی با شهرداری اصفهان مکاتبه و اعلام کردیم که شهرداری باید از هرگونه اقدام در این گذر تا قبل از اعلام نظر شورای عالی معماری و شهرسازی خودداری کند. دکتر ایزدی معاون وزارت راه و شهرسازی هم به اصفهان سفر کردند و با هیاتی از اداره راه و شهرسازی و اداره میراث فرهنگی از محل بازدید کردند. با توجه به سوابقی که وجود داشت و اعلام نظر اداره میراث فرهنگی در کمیسیون ماده ۵ و اعتقاد بر این که ادامه براساس نظر شورای عالی معماری و شهرسازی خیابان کشی در بافت تاریخی نقش جهان دارای مغایرت اساسی است، معاون وزارت راه و شهرسازی نیز بر مغایرت اساسی خیابان آقانجفی تاکید و مغایرت اساسی را بصورت کتبی و رسمی اعلام کرد. بدین ترتیب موضوع احداث خیابان آقانجفی در حریم درجه یک نقش جهان و در بافت تاریخی این میدان در سطح ملی و محلی تعیین تکلیف شده است. ضمن آن که در جلسه هفته گذشته ماده ۵ استان اصفهان بنا بر مصوبات قبلی و نامه معاون وزیر راه و شهرسازی تاکید شد که شهرداری اصفهان باید از هرگونه اقدام در این گذر خودداری کند تا تعیین تکلیف اتفاق بیفتد. این ها اقداماتی است که تاکنون انجام گرفته است.
وضعیت بافت تاریخی میدان نقش جهان اصفهان واقعا در شان این اثر ثبت جهانی شده نیست و مردم ساکن بافت گلایه زیادی از وضعیت درهم ریخته در حریم درجه یک نقش جهان دارند. ضمن آن که نیمه کاره ماندن تخریب‌ها توسط شهرداری موجب شده است زندگی مردم ساکن بافت تاریخی نقش جهان مختل شود. چه اقداماتی برای ساماندهی این بافت تخریب شده انجام شده است؟
احیای بافت‌های تاریخی یکی از دغدغه‌های مهمی است که داریم. حالا اینجا با موضوع بافت تاریخی نقش جهان مواجه هستیم. با اقدامی که صورت گرفت و شاید تصورشان آن بود که زندگی مردم بهتر شود، نه تنها این اتفاق نیفتاد که زندگی مردم داخل بافت نیز مختل شد. البته بافت‌های تاریخی دیگر هم با مشکلاتی مواجه هستند که اگر ساماندهی مناسبی در آن‌ها انجام نشود، به احیای بافت بی‌توجهی شود و امکان زندگی مردم در بافت‌ها با رویکرد مبتنی بر حفظ بافت‌های تاریخی فراهم نشود نمی‌توان انتظار اتفاقات خوب داشت. اگر بافت‌های تاریخی ارزشمند هستند پس باید هر اقدامی برای بهبود شرایط زندگی مردم ساکن بافت‌های تاریخی انجام شود. اقداماتی که مبتنی بر رعایت ارزش‌های بافت‌های تاریخی باشد. بنابراین در مرحله نخست باید خدمات را با بافت‌های تاریخی متناسب کرد نه آن که بافت‌های تاریخی را با خدمات همراه کنیم. در مورد بافت تاریخی نقش جهان نیز طبیعی است که وضعیت نه تنها برای بافت که برای ساکنان هم مناسب نیست و آزادسازی‌هایی که در گذشته انجام شده مبتنی بر طرح مصوب نیز نبوده است. همین موضوع شرایط نامناسبی ایجاد کرده است و باید به سرعت بافت تاریخی میدان نقش جهان اصفهان ساماندهی شود. میراث فرهنگی ساماندهی بافت تاریخی نقش جهان را پیگیری کرده است و در مذاکراتی که با شهرداری اصفهان داشتیم، امیدواریم با رویکردی که در مدیریت شهری اصفهان و هماهنگی مدیریت عالی شهر اصفهان با میراث فرهنگی بتوانیم حرکت را به سمت ساماندهی بافت تاریخی نقش جهان و بهبود شرایط زندگی مردم در این بافت تاریخی سوق بدهیم. چون آسایش و رفاه مردم جزو اولویت های جدی و اساسی ما در کنار حفظ میراث فرهنگی است که به هیچوجه با یکدیگر در تعارض نیستند. آن ها هم که مقوله آسایش ساکنین بافت‌های تاریخی و حفظ این بافت‌ها را در تعارض با یکدیگر می‌بینند حتما نگاه مبتنی بر توسعه پایدار در مدیریت شهری ندارند.
از بافت تاریخی نقش جهان که با این توضیحات عبور کنیم ماجرای شاهدژ صفه در اصفهان هم سرو صدای زیادی به پا کرد. تله کابین صفه بر شاهدژ تاریخی این منطقه سوار شده است و این اقدام مغایر با موازین میراث فرهنگی است.
ببینید، ما وارث برخی پروژه‌های عمرانی در اصفهان هستیم که متاسفانه بدون رعایت ملاحظات میراث فرهنگی در گذشته انجام شده‌اند. اعتقاد داریم بهترین کار برای حفظ میراث فرهنگی این بود که اجازه نمی‌دادند پایه‌های خط دوم تله‌کابین در دل دیواره‌های شاهدژ قرار بگیرد. یا ایستگاه دوم تله‌کابین را در عرصه شاهدژ جانمایی کنند. همان موقع باید مانع انجام این پروژه‌ها می‌شدند. الان بخش مهمی از سرمایه و پول مردم این شهر خرج چنین پروژه‌ای شده است که می‌توانست صرف خدمات شهری شود. بحث دیگر این است که وقتی دکل تله‌کابین وارد دیواره‌های شاهدژ شده است، خودبخود آسیب به کالبد تاریخی ایجاد کرده است. حتما امروز برداشتن پایه‌ها آسیب بیشتری به شاهدژ وارد می‌کند. با این حال سال ۱۳۹۳ که به میراث فرهنگی استان اصفهان وارد شدم در همان ماه‌های اولیه، در دادگستری اصفهان در مورد اقداماتی که صورت گرفته طرح شکایت کردم. معنای این اقدام این است که به هر حال کسانی که پروژه‌هایی بدون رعایت ملاحظات قانونی و حقوقی میرایث فرهنگی انجام داده‌اند حالا باید پاسخگو باشند. نکته دیگر این بود که اجازه بهره‌برداری از خط دو تله کابین را ندادیم. باقی اقدامات را نیز به تعیین تکلیف قانونی موکول کردیم. پس از آن به واسطه پیگیری‌ها و شکایت‌هایی که فعالان میراث فرهنگی و علاقمندان به محیط زیست داشتند، نهادهای مختلف ورود پیدا کردند به موضوع شاهدژ، کمیسیون اصل ۹۰ مجلس وارد شد. سازمان بازرسی و دیوان محاسبات به این موضوع ورود کردند و قطعا تنها مرجع صلاحیت داری که می‌تواند در مورد قانونی بودن یا مغایرت اساسی این پروژه‌ها اظهارنظر کند میراث فرهنگی است. از ما هم استعلام کردند و ما نیز نقطه نظرات خود را بصورت قانونی به تمامی مراجع اعلام کردیم. با دادگستری هم مکاتبه مجدد انجام داده‌ایم و درخواست تسریع در رسیدگی به موضوع کردیم. این ها اقدامات حقوقی میراث فرهنگی در موضوع شاهدژ است. من از سال ۹۳ که مدیرکل میراث اصفهان هستم این کارها را برای شاهدژ انجام دادم. ولی ای کاش همه علاقمندان و دلسوزانی که امروز اقدامات گسترده‌ای انجام می‌دهند، این کارها را ۱۰ سال پیش انجام داده بودند. یعنی همان روزهایی که استارت چنین پروژه‌ای زده می‌شد. آنزمان نه ملاحظات از بین رفتن سرمایه‌های مردم بود و نه هیچ سازه بتنی در دیواره‌های شاهدژ اجرا شده بود. یا این قدرت آنزمان به نمایش گذاشته نشده بود یا آن که آنزمان قدرتی وجود داشت که اصلا به این حرف‌ها توجه نداشت. حالا اینکه دوستداران میراث‌فرهنگی و محیط زیست انرژی خود را بر افرادی متمرکز کنند که وارث این پروژه‌ها بوده‌اند چندان منصفانه نیست. منصفانه آن است که در کنار یکدیگر بنشینیم و ببینیم بهترین راهی که به مصلحت میراث فرهنگی است کدام است و همان‌ها را پیگیری کنیم.
پروژه پیادهراه سازی چهارباغ عباسی اصفهان هم از آن دسته موضوعاتی بود که حساسیت‌های زیادی برانگیخت. مثلا گفته شد که در این پروژه برخی موارد مرتبط با میراث فرهنگی رعایت نشده است. تکلیف چهارباغ صفوی اصفهان چه خواهد شد؟
در مورد پروژه چهارباغ سابقه پیگیری‌ها طولانی است. بحث‌های کارشناسی مفصلی بر این موضوع وجود داشت و سازمان میراث فرهنگی هم با حساسیت ویژه مساله را بررسی می‌کرد. در جلسات متعدد شورای فنی میراث فرهنگی این موضوع مطرح و بررسی شد. نقطه نظرات مختلفی هم مطرح شد. چهارباغ عباسی یک خیابانی است که تاریخ صفویه دارد. در دوره‌های مختلف نیز در دوره افشاریه، زندیه، قاجار و پهلوی این خیابان از مهمترین خیابان‌های شهر اصفهان بود. از آنجا که خیابان چهارباغ اصفهان خیابان محوری این شهر بود اقدامات عمرانی مفصلی نیز در طول تاریخ در این خیابان انجام گرفته است و مثلا در دوره پهلوی اقدامات شهری زیادی در این محور انجام شد. لوله آب از همین محور عبور کرده است. خطوط برق و مخابرات و تاسیسات شهری از همین چهارباغ عبور کرده است. بدون این که آنزمان به لایه‌های زیرین تاریخی توجه کنند. چند سرویس بهداشتی در دوره پهلوی در خیابان چهارباغ بصورت زیرزمینی احداث شد که از درون لایه‌های تاریخی عبور کرده است. بنابراین در محور چهارباغ با خیابانی مواجه هستیم که نه تتنها دارای یک پیشینه تاریخی است که مداخلات زیادی نیز در آن صورت گرفته است. در موضوع پیاده راه سازی چهارباغ جلسات زیادی برگزار شد تا مشخص شود چه ایده‌ای را باید به مرحله اجرا گذاشت. برخی می‌گفتند باید چهارباغ صفوی احیا شود. برخی دیگر می‌گفتند با چهارباغ قاجاری چه کنیم؟ به هر ترتیب امروز، تنها بحث ساماندهی چهارباغ در دست انجام است. در این ساماندهی قرار شد لایه‌های کناری چهارباغ که ۴۰ سانتیمتر آسفالت روی آن را گرفته بود سنگفرش شود. این اقدام هم با نظارت باستان‌شناس انجام شد. در هنگام کار هم آن‌ها به چند سازه آبراهه برخورد کردند که این سازه ها کاملا بازسازی و مرمت شدند و در زیر لایه قرار گرفتند و دوباره روی آن‌ها پوشانده شد. اما محور میانی چهارباغ مهمترین بخش این خیابان است. در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی و در سطح ملی ساماندهی این محور نیز به بحث گذاشته شد و نقطه نظرات و ملاحظات ارایه شد. نتیجه آن شد که در ساماندهی این محور طرحی که بتواند تایید نظر کارشناسان را بگیرد اجرایی شود و پس از نهایی شدن طرح با نظارت ملی، استانی و کارشناسی ساماندهی محور میانی چهارباغ نیز اجرایی می‌شود.
