پروفسور حسام محتشم
پروفسور باستان‌شناسی – دکترای مرمت بنا و آثار تاریخی
صدای میراث: رجب طیب اردوغان رییس‌جمهوری ترکیه هفته گذشته موزه، کلیسا و مسجد تاریخی ایاصوفیه در استانبول پایتخت گردشگری آن کشور را تبدیل به مسجد کرد.
این اقدام رییس جمهوری ترکیه البته واکنش‌های زیادی را در سطح جهان برانگیخت. مسلمانان ترکیه از اقدام او استقبال کردند و در مقابل مسیحیان جهان تصمیم اردغان بر تغییر کاربری یکی از مهمترین بناهای مورد احترام مسیحیان و مسلمانان را از موزه به مسجد نکوهش کردند. اما کلیسا، مسجد و موزه تاریخی ایاصوفیه در شهر استانبول چگونه بنایی است و تاریخ ساخت آن و اتفاقات مهم در این بنای تاریخی در دوره‌های مختلف از عهد باستان تاکنون چه بوده است که حالا تغییر کاربری آن تبدیل به یک مناقشه جهانی برای ترکیه شده است؟
تاکنون بیش از یکصد کتاب در دوره‌های مختلف تاریخی در مورد ایاصوفیه نوشته شده است که به گفته متخصصان تاریخ و میراث فرهنگی تنها ۵ کتاب در مورد ایاصوفیه قابل استناد است. سه کتاب از این دسته نوشته محققان ایتالیایی، یک کتاب نوشته شده توسط پژوهشگران یونانی و کتاب دیگر نیز در ترکیه نگاشته شده است.
از عبادتگاه کوچک تا بنای تاریخی باشکوه
بنای اولیه ایاصوفیه یک عبادتگاه کوچک بود که برای یادبود اسقفی مسیحی که بعدها به قدیس مشهور شد و در دوران خود به نوشته متون 
متعدد موعظه‌هایش به مرگ هزاران انسان انجامید، در سال‌های ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلادی و در شهر استانبول کنونی بنا نهاده شد.
در سال ۳۶۰ میلادی اما بنای اصلی ایاصوفیه توسط کنستانتین دوم با هدف بزرگداشت پیروزی پدرش، کنستانتین اول در جنگ با قسطنطنیه بنا نهاده شد و همانزمان امپراتور بیزانس اجازه تبدیل شدن این بنا به عبادتگاه را داد.
بنای احداث شده اما در سال ۴۰۰ میلادی به دلیل وقوع جنگ داخلی در قسطنطنیه، آتش گرفت و ویران شد. سال ۵۳۲ اما ایاصوفیه بار دیگر برپا شد. اینبار به اصرار تئودورا همسر ژوستین یکم پادشاه روم که از حاکمان منفور و بی رحم در بین مردم بود و برخی معتقدند برای ترمیم وجهه خود دستور بازسازی کامل بنا را داد. او دو معمار مطرح آنزمان یعنی اسیریوس، ریاضیدان و فیزیکدان و استاد دانشگاه اسکندریه و آنتیسیوس، طراح و هندسه‌دان و هنرمند شناخته شده آنزمان را فراخواند و وظیفه بازسازی کامل بنا را برعهده آن‌ها نهاد.
تصور آن بود که برپا شدن دوباره ایاصوفیه توسط این دو معمار، ده‌ها یا حتی صدها سال به طول بیانجامد اما آن‌ها توانستند با بهره‌گیری از ۱۰ هزار کارگر و ۱۰۰ استاد معمار در مدت ۵ سال و ۱۰ ماه و ۴ روز کار مرمت و بازسازی ایاصوفیه را در سال ۵۳۷ میلادی به پایان برسانند.
ایاصوفیه دوباره برپا شد. اما به دلیل اشتباهات در ساخت و تعجیل در کار و 
طراحی‌های اشتباه و انجام نشدن تمامی دستورات دو معمار اصلی، دو دهه بعد بخش‌های زیادی از ایاصوفیه ریزش کرد و اتفاقات زیادی برای بنا افتاد که به آن آسیب رساند. بنای تاریخی ایاصوفیه در طول تاریخ صدها بار بازسازی و مرمت شده است. این بنا همچنین چندین جنگ و شورش و درگیری داخلی را نیز در دوران جنگ‌های صلیبی و مذهبی پشت سر گذاشت.
ایاصوفیه در تاریخ مسیحیت، نخستین کلیسای بزرگ مسیحیان جهان تا سال ۱۵۰۰ بعد از میلاد مسیح بود و پس از آن بود که سلطان محمد عثمانی فاتح قسطنطنیه این کلیسای قدیمی را تبدیل به مسجد کرد. پس از او سلطان سلیمان اول دستور داد تمامی نقاشی‌ها و نگارگری‌های داخل کلیسای که تبدیل به مسجد شده بود حذف شود تا نمازگزاران تمثیل‌های غیراسلامی را هنگام اقامه نماز مشاهده نکنند. سلطان سلیم دوم عثمانی اما سینان، معمار معروف دوران خود را مامور مرمت دوباره ایاصوفیه کرد. منبر و مناره‌های ایاصوفیه اما در دوره مراد سوم عثمانی ساخته شد. در دوران سلطان مراد چهارم، آیات قرآنی که همین حالا در این عبادتگاه مهم مسیحیان و مسلمانان قابل مشاهده است نگاشته و تکمیل شد.
ایاصوفیه اما در طول تاریخ نام‌های مختلف به خود دید. یونانی‌ها نام آگیا صوفیا یعنی مقدس آسمانی را به این بنا دادند. نام اولیه ایاصوفیه اما میاله اکسلیا بود. بعدها به سه آ صوفیا یعنی حکمت مقدس تغییر نام 
یافت و تا سده پنجم میلادی مردم قسطنطنیه آنرا به صوفیا می‌شناختند. بعدتر نام سانتا صوفیا گرفت. سانتا همان قدیسی بود که این بنا برای یادبود او احداث شد. بعدتر زمانی که فتح قسطنطنیه توسط مسلمانان تکمیل شد، ترکان عثمانی با ایجاد تغییرات اندک و تغییر کاربری بنا از کلیسا به مسجد نام آنرا ایاصوفیه گذاشتند.
مواد و مصالحی که در بنا کردن ایاصوفیه از آن‌ها استفاده شد نیز در جای خود اهمیت دارند. به دلیل تقدس بنا، مصالح آنرا از سخت‌ترین و دورترین نقاط به استانبول امروزی آوردند. سنگ‌های اصلی ستون های ایاصوفیه از معبدی در شهر افسوس که معبد آرتمیس در آن واقع است تامین شد. سنگ‌های بزرگی هم از مصر به استانبول بردند. سنگ‌های سیاه ایاصوفیه را از یسفل آوردند و سنگ‌های زرد را از سوریه و مرمر سبز را هم از اسالونیک که کیلومترها از این بنا فاصله داشتند.
ایاصوفیه مرکز توجه رویدادها
ایاصوفیه شاهد اتفاقات مهم تاریخی بود. مثلا سال ۴۰۴ میلادی آشوبی در قسطنطنیه فراگیر شد که بخش زیادی از این عبادتگاه را در آتش سوزاند و بازسازی بنا تا سال ۴۱۵ میلادی طول کشید. در سال ۵۳۲ میلادی نیز یک حریق بزرگ دیگر تمامی بنا را سوزاند. حریقی که گفته شد عامل آن اختلافات مذهبی بود. شش هفته بعد از این آتش‌سوزی بود که امپراتور بیزانس بازسازی دوباره بنا را به آن دو معمار معروف سپرد و مرمت بنا سال ۵۳۲ آغاز و سال ۵۳۷ به پایان رسید. در این دوره اما امپراتور منفور بیزانس مراسم باشکوهی گرفت تا به همگان اعلام کند ایاصوفیه دوباره 
برپا شده و با این اقدام وجهه خود را در افکارعمومی آنزمان احیاء کند.
اما آتش و شورش تنها اتفاقات مهم در ایاصوفیه نبود. ۱۶ جولای ۱۰۵۴ میلادی، درست در روز شنبه که مردم برای شهادت دادن در کلیسا جمع می‌شدند، پیش از برپایی مراسم دعا، «کاردینال هامبرت» نماینده تام‌الاختیار «پاپ لئو دوم» وارد کلیسا شد و یکراست به محراب اصلی رفت و نطق برکناری و طرد «مایکل سرولاروس» اسقف قسطنطنیه را اعلام کرد. این نطق سروصدای زیادی به پا کرد و همین اقدام بود که موجب اختلاف شدید بین گروه‌های مذهبی مسیحی شد و شکاف عمیقی بین کاتولیک‌ها و ارتدوکس‌ها ایجاد کرد که مقدمه جدا شدن مسیر اصلی این دو گروه شد.
از دیگر اتفاقات مهمی که در ایاصوفیه رخ داد مربوط به سده نهم میلادی است. آنزمان عصر معدوم کردن مجسمه‌ها، تمثیل‌ها و نقاشی‌ها توسط تندروهای مسیحی بود که معتقد بودند این تمثیل‌ها باعث می‌شود مردم به جای پرستش خدا به مجسمه‌ها اهمیت دهند. در همین دوره بود که ایاصوفیه نیز بسیاری از تمثیل‌ها، کاشیکاری‌ها، موزاییک‌کاری‌ها و نقاشی‌های بینظیر خود را از دست داد.
از اتفاقات دیگری که ایاصوفیه به خود دید، آن بود که در سال ۱۲۰۴ میلادی پس از سقوط اورشلیم توسط سلطان صلاح‌الدین، دنیای صلیبیون به قسطنطنیه حمله کردند و کشتار بیرحمانه و خشنی به راه انداختند. صلیبیون هر آنچه بود را تخریب کردند و پس از تسلط کامل بر شهر، 
پدراعظم قسطنطنیه را از کار برکنار و اسقف لاتین را جایگزین او کردند. این اتفاق هم بسیار عجیب بود و به اختلافات مذهبی دامن زد.
در تاریخ ایاصوفیه، مهمترین مرمت و بازسازی بنا توسط سلطان ابوالمجید و در سال ۱۸۴۷ میلادی انجام شد. ۸۰۰ استادکار برای دو سال به کار گرفته شدند و تا به نظارت و سرپرستی دو برادر سوئیسی ایتالیایی‌تبار به نام‌های «کاسپاره» و «جوزپه نوفوساتی» بزرگترین بنای مذهبی مسیحیان و مسلمانان مرمت شود. این دو برادر کاملا هوشمندانه از آثار ایاصوفیه حفاظت کردند بسیاری از آثاری که حین مرمت پیدا شد یا منتقل یا به گونه‌ای مرمت شد که لطمه‌ای به آن‌ها وارد نشود.
یکی از مهمترین دورانی که ایاصوفیه پشت سر گذاشت اما مربوط به دوره‌ای است که سلطان محمد عثمانی قسطنطنیه را تصرف کرد و وارد ایاصوفیه شد. او که کلیسای مسیحیان را به مسجد تبدیل کرد، به دنبال نابودسازی نشانه‌های هویتی تاریخ گذشته بنا بود. تمثیل‌های مسیحیان را زدود و همانطور که در تمام تاریخ همه پادشاهان سعی بر محو کردن تمدن‌های گذشته داشتند، درصد بود که تاریخ را به نفع خود مصادره کند.
سلطان محمد هنرمندان و کارگران مسیحی و ارمنی را به زور شمشیر به خدمت گرفت تا نقوش و تمثیل‌های مسیحی ایاصوفیه را پاکسازی و نابود کنند. آن ها اما به جای نابود کردن نقوش مسیحیت از ایاصوفیه روی نقوش را گچ گرفتند و از موادی استفاده کردند که منجر به آسیب به آثار زیرین نشود. به دلیل همین اقدام آن ها در سده‌های گذشته بود که اکنون 
بسیاری از آثار قدیمی بنای ایاصوفیه در نقاطی که فرو می‌ریزند از زیر اندودها بیرون می‌زنند.
یکی دیگر از مسایل در فتح استانبول توسط سلطان محمد عثمانی که خیلی از نظر تاریخ‌نویس‌ها اهمیت دارد آن است که وقتی سلطان محمد از آقا شمس‌الدین یکی از عزیزترین معممان ترکیه برای اقامه نخستین نماز جمعه در این بنا دعوت کرد، او در خطبه‌ها و وقفنامه فاتحیه که سلطان محمد را پادشاه عالم معرفی کرد، نام ایاصوفیه را به «جامع الکبیر العتیق» تغییر داد و این خطبه نیز آنزمان سروصدای زیادی برپا کرد.
شکوه یک معماری با چوب‌های ایرانی
ایاصوفیه اما بزرگترین گنبد جهان را داشت. این بنا چهار ستون اصلی به نام چهارفیل دارد که شبیه به پای فیل است و تمام بنا بر روی همین چهار ستون قرار دارد و طاق اصلی و گنبد را هم نگاه داشته‌اند. در ساقه گنبد حلقه بزرگی از ۴۰ پنجره نزدیک به هم محافظت می‌کند که بسیار هوشمندانه ساخته و حفظ شده است. این ۴۰ پنجره نور را بصورتی روحانی در فضا پخش می‌کنند. جلف‌های گنبد ۱۸ متر و ارتفاع نوک آن تا کف کلیسای قدیمی و مسجد کنونی ۵۶ متر و قطر آن نیز ۳۳ متر است. تمامی بنا نیز ۱۰۷ ستون و ۹ درب اصلی دارد که بزرگترین آن‌ها از جنس برنز با قاب مرمر است. این درب مخصوص ورود امپراتور و حاکمان بود و به در شاهی معروف است.
بنای اصلی ایاصوفیه نیز از آجر ساخته و با مرمر پوشانده شده است. این بنا چنان خاص است که در دوره‌های تاریخی گذشته برای تاجگذاری 
امپراتورها مهیا می‌شد و به دلیل احترام خاصی که داشت حتی افراد مجرم و بی‌پناه هم برای درامان ماندن از مجازات و پایان یافتن بی پناهی به ایاصوفیه پناه می‌بردند و بدین ترتیب همیشه در پناه کلیسا قرار می‌گرفتند. همین موضوع نیز در دوره‌های تاریخی بحث‌ها پیرامون ایاصوفیه را شدت می‌داد که چگونه این کلیسای تاریخی می‌تواند همزمان محل تاجگذاری امپراتورها و پناه مجرمان باشد.
تزئینات صورت گرفته در ایاصوفیه کاملا بیزانسی است و در طول تاریخ نیز هنرمندان خاص از ایران، روم و مصر برای تزئیین این بنا به ایاصوفیه دعوت می‌شدند. بیشتر متونی که در زمان سلطان محمد و بعد از او در مورد ایاصوفیه نگاشته شد به زبان فارسی است. آنزمان در دربار عثمانی، تمام جلاسات شاهی و مسایل شاهی به زبان فارسی برگزار و طرح می‌شد و متون و نوشته‌ها هم به همین زبان بود. تنها در معدود مواردی آن هم بصورت محدود از زبان عربی استفاده می‌شد. زمانی که دستور ساخت مناره‌های مسجد را دادند، چوب‌های مناره‌ها از ایران به ترکیه منتقل شد و در قسمت جنوب غربی گنبد ایاصوفیه اولین مناره چوبی با چوب ایرانی ساخته شد.
در بسیاری از نگاره‌های ایاصوفیه از طلا و نقزه استفاده شده است. سفال و مرمر رنگین نیز از دیگر تز ئینات بنا است. تابلوهای موزائیکی ایاصوفیه اما بسیار شهرت دارد. در گنبدها و دیواره‌ها و تاق‌ها نقوش موزائیک‌کاری بسیار خیره کننده هستند. این هنرها بویژه در مسیر حرکت امپراتور که از 
درب شاهی وارد ایاصوفیه می‌شد بسیار قابل ملاحظه و زیبا بکارگیری شده است. البته به دلیل تعمیرات پی در پی ایاصوفیه بخش زیادی از هنرهای تزئینی این بنای باشکوه از بین رفته است. مهمترین تابلوی ایاصوفیه اما تابلوی مسیح است که سال ۱۳۵۵ میلادی در قسمت اصلی سطح داخلی گنبد نقش بسته شد و از لحاظ هنری بسیار حائز اهمیت است. سال ۱۷۰۰ میلادی اما در زمان سلطان عبدالمجید، قاضی عسگر و عزت افندی با نوشتن آیات سوره نور تصویر این نقاشی را پوشاندند و این نقش زیر آیات قرآن پنهان شد.
حالا با گذشت بیش از ۱۸۰۰ سال از بنای یادبود ایاصوفیه در قسطنطنیه تاریخی و استانبول کنونی، رییس‌جمهوری ترکیه فرمان داده است این موزه ادیان تبدیل به مسجد شود و نمازگزاران بتوانند از فضای این بنای باستانی برای برپایی نماز استفاده کنند. ایاصوفیه بار دیگر بدون جنگ و خونریزی تبدیل به مسجد شده است و باید دید سرنوشت اعتراض ها به تغییر کاربری این مهمترین اثر تاریخی و گردشگری ترکیه چه می‌شود؟
