صدای میراث: اجلاس کمیته میراث‌جهانی یونسکو در بوگوتا پایتخت کلمبیا سرانجام دین خود را به دوتار ایرانی ادا کرد و پرونده مهارت‌های سنتی نواختن و ساختن دوتار در فهرست میراث ناملموس بشر به ثبت جهانی رسید.
دوتار ایرانی در شرایطی به ثبت جهانی رسیده است که برخی نوازندگان کهنسال این ساز در منطقه خراسان و حتی گلستان در بستر بیماری افتاده‌اند و برخی از آنها همچون استاد عثمان محمدپرست که نام خود را به عثمان محمد‌دوست تغییر داده است و در مستند یونسکو برای ثبت جهانی دوتار نیز در حال نواختن قطعه‌ای با دوتار است، مدت‌ها است با بیماری دست و پنجه نرم می‌کند و پیشتر به صدای میراث گفته بود که «قدر هنرمندان را ندانستند.»
گلایه عثمان محمدپرست از بی‌مهری به هنرمندان موسیقی مقامی: قدر ما را ندانستند
از وضعیت ناخوش نوازندگان کهنسال و صاحب سبک دوتار ایرانی و بی‌توجهی مسئولان و متولیان فرهنگ کشور به وضعیت معیشت و سلامت آنها که بگذریم، دوتار ایرانی حالا در فهرست میراث جهانی بشر جا خوش کرده است و انتظار می‌رود از این پس ثبت جهانی دوتار بهانه‌ای برای توجه بیشتر به هنرمندان این رشته باشد.
دوتار سازی فراگیر در ایران است و بیشتر در منطقه خراسان شمال، شرق و جنوب خراسان و البته در میان ترکمن‌های گلستان و بخشی از مازندران رواج دارد. شهرهای قوچان، بجنورد، شیروان، اسفراین و درگز و آشخانه در خراسان شمالی و تربت‌جام، تایباد، نیشابور، فردوس، بیرجند، بجستان، بردسکن، قائنات، کاشمر، باخرز، خواف و سرخس، گناباد و سبزوار در شرق و جنوب خراسان و ترکمن‌های استان گلستان و علی آباد کتول نواخته می‌شود.
بخشی‌ها که پیشتر نامشان در فهرست میراث ناملموس جهان در یونسکو درخشیده بود از نوازندگان اصلی دوتار ایرانی هستند.
یونسکو در معرفی اجمالی از دوتار ایرانی در سایت خود آورده است: «مهارت‌های سنتی ساخت و نوازندگی دوتار یکی از برجسته‌ترین مؤلفه های اجتماعی و فرهنگی موسیقی فولکلور در بین اقوام و جوامع مناطق دوتار ایران است. حاملان و مربیان این ساز بیشتر کشاورز هستند. این ساز در بین کارگران و زنان و مردان نیز نواخته می شود. دوتار ساز موسیقی فولکلور است که دارای یک کمان گلابی شکل از چوب خشک یا درخت توت است. دسته ساز از چوب زردآلو یا گردو ساخته می‌شود و دو رشته سیم دارد. برخی معتقدند یک رشته از سیم‌ها مرد و دیگری زن است و نقش نواختن ملودی‌های اصلی را بازی می کند. نوازندگان دوتار در مناسبت‌های مهم اجتماعی و فرهنگی مانند عروسی‌ها، مهمانی‌ها، جشن‌ها و مراسم مذهبی، دوتار می‌نوازند. در دهه‌های اخیر نیز در جشنواره‌های محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی ساز دوتار نواخته می‌شود. نوازندگان دوتار حین نواختن این ساز روایت‌های حماسی، تاریخی، ترانه‌ها، داستان‌های اخلاقی و عرفانی را بازگو می‌کنند که برای تاریخ قومی، غرور و هویت آنها نقشی اساس ایفاء می کند. دانش سنتی مربوط به هنر و نواختن دوتار نیز به روش غیر رسمی به صورت استاد – شاگردی منتقل می‌شود. در ادبیات شفاهی و مکتوب محلی نام دوتار حضور دارد که نشان دهنده تاریخ و پیشینه حمل‌کنندگان این ساز است. دوتار همچنین به عنوان عنصر همزیستی مسالمت‌آمیز، احترام و درک متقابل در جوامع مختلف و با کشورهای همسایه شناخته می‌شود.»
دوتار ایرانی به روایت یونسکو
هیات ایرانی در اجلاس میراث جهانی یونسکو در کلمبیا را محمدحسن طالبیان معاون میراث‌فرهنگی، مصطفی پورعلی مدیرکل دفتر ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی و احمد جلالی سفیر ایران در یونسکو تشکیل دادند.
چهاردهمین دوره اجلاس کمیته میراث ناملموس بشری در شهر بوگاتا پایتخت کلمبیا که فردا به کار خود پایان می‌دهد از ۱۸ آذرماه برگزار شد. این اجلاس براساس گزارش ایسنا، برای نخستین‌بار است که در آمریکای لاتین و منطقه کارائیب تشکیل می‌شود. ۲۴ کشور عضو کمیته میراث‌جهانی ناملموس به همراه برخی دیگر از کشورها در چهاردهمین دوره از اجلاس میراث‌جهانی ناملموس یونسکو آخرین تحولات و پیشرفت‌ها در جهت پیاده‌سازی کنوانسیون ۲۰۰۳ و اقدامات پاسدارانه برای حفاظت از میراث ناملموس در جهان را بررسی می‌کند و گفتنی است که ۴۲ اثر ناملموس از کشورهای عضو کمیته میراث‌جهانی در اجلاس بوگوتا برای ثبت جهانی بررسی می‌شوند.
مستند ارسال شده ایران به یونسکو برای ثبت جهانی پرونده دوتار ایرانی
علی‌اصغر مونسان وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیز پس از شنیدن خبر ثبت جهانی دوتار ایرانی در فهرست میراث ناملموس جهان در پیامی اعلام کرد: ثبت جهانی مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن دوتار یک پیروزی مهم در حوزه میراث‌فرهنگی ناملموس است.
مونسان در این پیام که توسط وزارت میراث فرهنگی به رسانه‌ها ارسال شد گفت: «مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن دوتار در تمام مناطق استان‌های خراسان جنوبی، خراسان رضوی، خراسان شمالی، گلستان و مازندران به صورت گسترده رواج دارد، دوتار جزو قدیمی‌ترین، رایج‌ترین و محبوب‌ترین ابزار موسیقی این مناطق است. البته در جاهای دیگر ایران نیز می‌توان آن را پیدا کرد که افرادی به نوازندگی آن مشغول باشند.»
مونسان افزود: «در میان مناطقی که نام برده شد، دو گروه معروف حاملان و مجریان وجود دارد که می‌توان به بخشی‌ها به‌عنوان دوتارنوازان و دوتارسازان خراسان شمالی اشاره کرد، همچنین دوتاری‌ها که دوتارنوازان و دوتارسازان استان‌های خراسان جنوبی و خراسان رضوی هستند. علاوه بر این جوامع دیگری مثل کردهای کرمانج وترکمن‌ها هم حاملان و مجریان این عنصر هستند.»
او ادامه داد: «دوتار یکی ازمهم‌ترین سازهای زهی-زخمه‌ای فولکلوریک جوامع محلی روستایی و شهری استان‌هاییاد شده است و قدمت و رواج آن بیش از سایر سازهای فولکلوریک ایران است. دوتار شمال یک کاسه از جنس چوب خشک و مرده توت و دسته‌ای بلند از جنس خشک و مرده زردآلو یا گردو است. اکثر کارگاه‌های ساخت دوتار خصوصی هستند که در شهرها و روستاها دایرند.»
وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در پیام خود افزود: «دوتار در مراسم مختلف و رویدادهای گوناگون کاربرد دارد و دوتارنوازان علاوه بر نواختن تار، روایتگری نیز دارند و بسیاری از اشعار محلی، نغمه‌ها و روایت‌های حماسی،قومی و عاشقانه، مذهبی و لالایی‌ها را که بخشیاز هویت فرهنگی‌اجتماعی جوامع، گروه‌ها و حاملان ومجریان را تشکیل می‌دهد، روایت می‌کنند.»
مونسان افزود: «دوتار از طریق شیوه استاد شاگردی منتقل می‌شود و در مناطق روستایی اکثر شاگردان، فرزندان استادان هستند، کودکان معمولان آموزش را از پنج سالگی آغاز می‌کنند.»
او ادامه داد: «در حال حاضر این ساز از رواج گسترده‌ای در تمام مناطق روستایی و شهری حوزه دوتار برخوردار است، شاگردان استقبال زیادی از این ساز می‌کنند و در نتیجه علاوه بر مناطق روستایی، در بیشتر مناطق شهری حوزه دوتار کلاس‌های بسیاری برپا شده و به آموزش شفاهیو سنتی دوتار می‌پردازند.»
به گفته مونسان، «حفظ و صیانت از آثار فرهنگی تاریخی و میراث فرهنگی ملموس و ناملموس یک وظیفه ملی و همگانی است و امیدوارم در سال‌های آینده نیز شاهد ثبت دیگر پرونده‌های جمهوری اسلامی ایران در اجلاس کمیته میراث ناملموس بشری باشیم.»
