صدای میراث: هجوم گردشگر به بافت‌ها و بناهای تاریخی در فصل گردشگری ایران همان اندازه برای بناها و بافت‌های تاریخی آسیب زا است که تخلیه ناگهانی بافت‌های تاریخی از گردشگران در فصل رکود گردشگری ایران به بناها و بافت‌های تاریخی آسیب می‌رساند.
سال‌ها است که مجادله میان کارشناسان میراث‌فرهنگی و حتی کارشناسان محیط‌زیست پیرامون هجوم انبوه گردشگر به مناطق گردشگری کشور در جریان است. کارشناسان میراث‌فرهنگی این هجوم را منجر به آسیب دیدگی بناها و محوطه‌های تاریخی می‌دانند و کارشناسان محیط زیست، تخریب طبیعت در هجوم غیرمسئولانه گردشگران به روستاها و مناطق گردشگری طبیعی کشور را منجر به نابودی طبیعت ایران دانسته اند.
اما خالی شدن ناگهانی مناطق هدف گردشگری کشور مشتمل بر روستاهای تاریخی هدف گردشگری و بافت‌های تاریخی در مناطق کوهستانی کشور در فصل سرد سال که گردشگری با رکود شدید مواجه است چه آسیبی به بافت‌ها تاریخی و بناهای تاریخی واقع در این مناطق گردشگرپذیر وارد می‌کند؟
ابیانه از صعود تا رکود
احمد نجیبی رییس پایگاه میراث‌فرهنگی روستای تاریخی ابیانه که سالانه حجم زیادی گردشگر دارد به آسیب‌های ناشی از خالی شدن ناگهانی بافت تاریخی روستای ابیانه از گردشگران پرداخته است.
او به صدای میراث می‌گوید: وقتی حجم زیادی از گردشگر به یک روستای تاریخی همچون ابیانه وارد می‌شود، واکنش‌های ناخودآگاه از سوی ساکنین شکل می‌گیرد تا از حضور گردشگر منتفع شوند و مشاغل جانبی زیادی از خدمات گردشگری تا رستوران و هتل و اقامتگاه بومگردی و دستفروشی محصولات محلی و رونق مغازه‌ها ایجاد می‌شود.
به گفته او، در فصل گردشگری ایران تعداد زیادی از مردم از اقتصاد روتین خود دست می‌کشند و به خدمات گردشگری که با زحمت کمتر و درآمد بیشتر همراه است ورود می‌کنند.
براساس آمارها جمعیت روستای تاریخی ابیانه به عنوان یکی از مناطق هدف گردشگری با سابقه در کشور، ۳۰۰ نفر است. اما در سال‌های گذشته این روستا توانست رکورد میزبانی از ۲۵ هزار گردشگر را هم پشت سر بگذارد. آمارها می‌گویند که گردشگران ابیانه در فصل رکود گردشگری ایران به ندرت به ۱۰۰ گردشگر در یکروز هفته برسد. اما حضور این تعداد گردشگر در ابیانه چه تبعات مثبتی برای ساکنان این روستا و بافت تاریخی آن دارد؟
مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی ابیانه در این خصوص می‌گوید: این حضور اگر متناسب با ظرفیت ابیانه باشد نه تنها فایده زیادی به لحاظ مالی برای ساکنان ابیانه در فصل گردشگری دارد، که منجر به حفاظت بهتر و بیشتر از بافت و بناهای تاریخی این روستا می‌شود.
اما خروج ناگهانی گردشگران از ابیانه در فصل رکود گردشگری ایران چه آسیبی به این بافت تاریخی وارد می‌کند؟ نجیبی می‌گوید: مشاغل جانبی گردشگری از هتل‌ها تا مغازه‌ها تعطیل می‌شوند. اقامتگاه‌های بومگردی، خانه مسافرها، رستوران‌ها و سفره‌خانه‌ها درآمد خود را از دست می‌دهند و مردم ابیانه ناچار به ترک روستا در فصل رکود گردشگری می‌شوند.
به گفته نجیبی این اتفاقات باعث می‌شود بافت تاریخی ابیانه نیز دقیقا در همان دوره‌ای که اتفاقا نیاز به نگهداری بیشتر دارد از توان بیفتد.
حفاظت از بافت تاریخی ابیانه دشوارتر می‌شود
مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی ابیانه خالی شدن ناگهانی روستای ابیانه از گردشگران را در پاییز و زمستان یکی از مشکلات جدی در نگهداری بافت تاریخی ابیانه اعلام می‌کند و می‌گوید: بارش‌های زمستانی منجر به شستن بافت‌های گلی می‌شود و بناهای تاریخی نیاز به تعمیر پیدا می‌کنند. برف هم فشار بیشتری بر ساختار بناها وارد می‌کند. درست در همین شرایط بافت تاریخی ابیانه خالی از سکنه می‌شود و بناها آسیب بیشتری می‌بینند چون کسی نیست که برف را از سر روستا جارو کند و بافت‌های شسته شده را مرمت کند.
او با اعلام این که حفظ بافت تاریخی ابیانه نیاز به ماندگاری ساکنان در این روستای تاریخی ثبت ملی شده دارد افزود: این که فکر کنیم حالا چون ابیانه ثبت ملی شده است بدون مردم هم حفظ می‌شود تصور نادرستی است و حفاظت از بافت تاریخی ابیانه بدون ماندگاری ساکنان ممکن نیست.
او یکی از دلایل تمایل مالکان خانه‌های ابیانه در این روستای ثبت ملی شده به ایزوگام کردن سقف خانه‌ها را خالی شدن ناگهانی روستا در فصل پاییز و زمستان از ساکنان به دلیل رکود ناگهانی گردشگری اعلام کرد و گفت: پیش از مهاجرت بخش زیادی از ساکنان ابیانه از این روستا به شهرهای دیگر، وقتی برف در ابیانه خانه‌ها را سفیدپوش می‌کرد مردم خودشان پارو برمی‌داشتند و ابتدا پشت بام مسجد میان ده را پارو می‌کردند و بعد هم سراغ پشت‌بام خانه‌های خود می‌رفتند و بار سنگین بر بام‌ها را تخلیه می‌کردند. اگر کاهگل خانه‌ای هم آسیب دیده بود مالکان و آشنایانشان همراهی می‌کردند و کاهگل‌ها را ترمیم می‌کردند. اما حالا ابیانه چنان در زمستان خالی از سکنه است که مردم ترجیح داده‌اند برای حفاظت از خانه‌های‌شان به ایزوگام پناه ببرند چون کسی نیست که پشت بام خانه‌ها را پارو کند و بخش‌های آسیب دیده را ترمیم کند.
به گفته احمد نجیبی، خالی شدن ابیانه از گردشگران تخریب بافت تاریخی را نیز تشدید می‌کند.
«شب‌مرگی» بلای جان ابیانه می‌شود
مدیر پایگاه میراث فرهنگی ابیانه ماندگار نبودن گردشگر در ابیانه را نیز منجر به وارد شدن آسیب‌های روانی به ساکنان این روستای تاریخی می‌داند و اصطلاح «شب مرگی» در ابیانه را به کار می‌برد.
او می‌گوید: باید در ابیانه زندگی کنید تا بدانید در فصل گردشگری نیز حتی در روزهای تابستان وقتی گردشگران صبح وارد ابیانه می‌شوند و عصر هنگام ابیانه را ترک می‌کنند چه اندازه شب روستا تحت تاثیر قرار می‌گیرد و ابیانه چنان مرده می‌شود که تاثیر روانی منفی بر ساکنان این روستا می‌گذارد. تا اندازه‌ای که حتی روستاییان هم ترجیح می‌دهند شب را در ابیانه نمانند و روستا را ترک کنند. این همان اصطلاح «شب مرگی» است که با فرا رسیدن فصل رکود گردشگری این وضعیت به مدت ۴ ماه تبدیل به روز و شب مردگی در این روستای تاریخی ثبت ملی شده می‌شود.
به گفته نجیبی، نبود گردشگر فضاهای تاریخی را دچار مرگ حضور می‌کند و وقتی که فضاهای عمومی از بین برود، آسیب‌های کالبدی ناشی از عدم حضور هم افزایش می‌یابد و این وضعیت در بافت تاریخی ابیانه بوضوح قابل مشاهده است.
او البته وضعیت مردگی در روستاهای تاریخی هدف گردشگری همچون ابیانه را تنها مختص به ایران نمی داند و می‌گوید در سوییس هم روستاهای هدف گردشگری با این وضعیت مواجه هستند. برخی روستاهای آن کشور یا تبدیل به مقصد گردشگری محض شده‌اند و تمام ارزش‌های فرهنگی و طبیعی شان در معرض خظر قرار گرفته یا به جایی رسیده‌اند که در برابر گردشگری مقاومت کردند و به نقطه ای رسیده اند که مردم روستا به افرادی پول می‌دهند به شرط آن که چند سال در روستایشان سکونت کنند تا روستا از بین نرود.
استمداد از فعالان گردشگری برای زنده ماندن ابیانه
نجیبی راهکار خروج روستاهای تاریخی هدف گردشگری کشور از این وضعیت با هدف حفاظت از بافت‌های تاریخی تعریف بسته‌های گردشگری زمستانی و پاییزی برای روستاهای کوهستانی همچون ابیانه که ناگهان به شب و روز مردگی می‌افتند و ماه‌ها این وضعیت در آن روستاها جریان دارد اعلام کرد و گفت: مجموعه فعال گردشگری کشور باید با تعریف بسته‌های اکوتوریسم، رویدادهای گردشگری مناسب با مناطق گردشگری همچون ابیانه، اجرایی شدن طرح تعطیلات زمستانی و توزیع مناسب سفر در جهت حفاظت بیشتر از روستای تاریخی ابیانه و حفظ بافت تاریخی این روستا کمک کنند.
مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی ابیانه اما با اشاره به ضرورت توجه گردشگران به گردشگری مسئولانه در ابیانه از گردشگران ورودی به این روستا خواست تا با احترام به مالکیت خصوصی در ابیانه و رعایت هنجارهای فرهنگی این روستا ساکنان ابیانه را بر ماندگاری بیشتر در روستای خود ترغیب کنند.
نجیبی گفت: متاسفانه گردشگری غیرمسئولانه نیز آسیب زیادی به اعتماد اهالی روستای ابیانه به گردشگران وارد کرده است. به عنوان مثال برخی گردشگران بدوت توجه به حریم خصوصی افراد و ساکنان ابیانه اقدام به ورود به املاک شخصی، خانه‌ها و باغات ساکنان ابیانه می‌کنند و یا با بی‌توجهی به هنجارهای فرهنگی روستای ابیانه آرامش روانی اهالی روستا را بر هم می‌زنند.
وی افزود: اهالی روستای ابیانه علاقه زیادی به حفظ لباس‌های محلی خود دارند که متاسفانه گردشگران بدون اجازه و بی توجه به حفظ حریم خصوصی ساکنان ابیانه اقدام به عکاسی از آن‌ها می‌کنند و همین امر موجب شده است ساکنان ابیانه در استفاده از پوشش محلی خود بی‌میل شوند.
