صدای میراث: نویسنده کتاب «اولین‌های مشهد» گفت: تخریب‌ها و ساخت‌وساز در شهر مشهد هیچ سنخیتی با هویت این شهر ندارد و دیگر آثاری از گذشته و بافت قدیمی در اطراف حرم امام رضا(ع) به چشم نمی‌خورد.
غلامرضا آذری خاکستر این سخنان را در نخستین نشست از سلسله نشست‌های بازخوانی منابع مکتوب حوزه خراسان‌شناسی به همت انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان رضوی و با همکاری معاونت فرهنگی شهرداری منطقه ۲مشهد در خانه مطالعه جواهری برگزار شد، اعلام کرد.
به گزارش صدای میراث، در این نشست که به معرفی کتاب «شناسایی و معرفی اولین‌های شهر مشهد» اختصاص داشت، رضا سلیمان‌نوری، خراسان‌پژوه و رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان، رضا دانایی، معاون اجتماعی سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد و سجاد رستمی، رئیس اداره اجتماعی و فرهنگی منطقه دو شهرداری مشهد نیز سخن گفتند.
غلامرضا آذری خاکستر، نویسنده کتاب اولین‌های مشهد در این مراسم گفت: متأسفانه در شهر مشهد هراز گاهی با خبرهایی مانند «یک خانه تاریخی تخریب شد» مواجه هستیم؛ در حالی که مشهد، شهر تاریخی و با قدمت بالا است که از زمان ورود امام رضا(ع)، شروع به گسترش و بزرگ شدن کرد.
آذری خاکستر تاکید کرد: تخریب‌ها و ساخت‌وسازهایی که در شهر مشهد انجام می‌شود، هیچ سنخیتی با هویت شهر مشهد ندارد. در واقع برای مسئولان، بیشتر برندهای تجاری مدنظر است تا موضوع فرهنگ و هویت شهری.
وی افزود: معتقدم در ۵۰ سال آینده نسل جدید نمی‌تواند تاریخ و هویت مشخصی داشته باشد، زیرا تمام محلات شش‌گانه شهر مشهد نظیر بالا‌خیابان، دیدگاه، نوغان، پایین خیابان و سایر محلات کاملا تغییر پیدا کرده است.
او گفت: اگر زمانی فردی به اطراف حرم برود، دیگر آثاری از گذشته و بافت قدیمی، از مغازه‌ها و کوچه‌ها مشاهده نمی‌کند.
وی درباره دلایل نگارش کتاب اولین‌های مشهد گفت: یکی از دلایلی که به این موضوع وارد شدم تاریخ پنهان مشهد بود. ما در مورد تاریخ سیاسی، حرم مطهر و آستان‌قدس منابع بیشتری داریم. اما درباره شهر مشهد کتب خوب و کاملی نداریم و همین کمبود منابع درباره تاریخ مشهد باعث شد تا به این سوژه بپردازم و در کتاب به تاریخ مردم و کارهایی که انجام داده‌اند، اشاره شده است.
آذری خاکستر افزود: از سال ۸۹ این مجموعه به تأیید مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد رسید و دو سال نگارش کتاب طول کشید و ۱۰ سال گردآوری آن زمان برد.
وی افزود: این کتاب در ۱۵ بخش تدوین شده است. جمع‌آوری منابع یکی از مشکلات ما در گردآوری کتاب بود. اطلاعات کتاب بیشتر از طریق روزنامه‌های قدیمی، اسناد، مدارک، مصاحبه و تاریخ شفاهی انجام شده است و هدف بیشتر برجسته کردن بحث فرهنگ بود مانند مدارس و نخستین مدارسی که در مشهد راه‌اندازی شد.
او گفت: یکی از دغدغه‌های من در این کتاب بحث زنان بود. اینکه اولین مدرسه دختران و زنان در شهر چه زمان تاسیس شد و چه مشکلاتی داشته است؟ بنابراین به سراغ مدارس دخترانه رفتم و مطالبی را تدوین کردم. زیرا در زمان گذشته زمینه مشارکت بانوان در اجتماع محدود و کم بود.
وی ادامه داد: یکی دیگر از مباحث این کتاب مقوله روزنامه‌خوانی مردم بود. اینکه مردم از چه زمان به خواندن روزنامه روی آوردند؟ بنده معتقد هستم که در سابق مردم بیشتر روزنامه مطالعه می‌کردند و در حال حاضر بیشتر وقت مردم را حضور در شبکههای اجتماعی پر می‌کند.
به گفته آذری خاکستر، یکی از بخش‌های کتاب دانشگاه است و اشاره به اولین افرادی شده است که از دانشگاه فارغ‌التحصیل شده‌اند و همچنین صنعت چاپ و اولین کسانی که در این رشته به فعالیت پرداختند.
نویسنده کتاب اولین های مشهد افزود: از دیگر مباحث این کتاب، عکاسی، تئاتر و سینما و اینکه اولین عکاسی‌ها از شهر مشهد در چه سالی انجام شده است.
این نویسنده بیان کرد: وقتی برای اولین بار صنعت برق وارد شهر می‌شود و این شهر از این صنعت بهره‌مند می‌شود، مردم برای تماشای آن می‌روند. در فصل ششم به رادیو پرداخته شده و اینکه رادیو لشکر به چه شکل در شهر مشهد شروع به فعالیت می‌کند.
به گفته او، در فصل هفتم کتاب نیز به پزشکان اشاره شده و منظور پزشکی نوین است که شامل اولین بیمارستان‌ها و اولین پزشکان شهر مشهد است. یکی دیگر از مباحث کتاب، حضور کشورهای خارجی در مشهد است که روی این موضوع وقت زیادی گذاشته شد.
وی همچنین گفت: در شهر مشهد اغلب کنسولگریهای خارجی حضور داشته‌اند. در بعضی مواقع، این کشورها اقدام به تأسیس بیمارستان کرده و احساس می‌کنم آن‌ها در این پوشش، اطلاعات مردم را به کشور خودشان ارجاع می‌دادند. روسیه، انگلیس و آمریکا در مشهد دارای بیمارستان بوده‌اند. یکی از فصل‌های کتاب درباره ورزش است و اولین مسئولان و باشگاه‌هایی که در شهر مشهد به‌وجود آمده است.
آذری خاکستر گفت: در رشته‌های ورزشی چه کسانی اولین مدال‌ها را برای شهر مشهد کسب کردند. یکی از فصل‌های کتاب درباره خود شهرداری است و اینکه اولین ایستگاه آتش‌نشانی از چه زمانی در مشهد ایجاد شد و یا چه مشکلاتی داشتند و رئیس آتش‌نشانی چه کسی بوده است؟
آذری خاکستر در ادامه افزود: نخستین تاکسی‌هایی که وارد مشهد می‌شوند و یا اتوبوسرانی و همچنین اولین حمام‌هایی که در منزل و آپارتمان‌ها شکل گرفت. آب لوله‌کشی، راه‌آهن، فرودگاه و امکانات شهری دیگر موارد ذکر شده در این کتاب آمده است. یکی از بخش‌های کتاب مربوط به صنعت است که در شهر مشهد شاهد پیشرفت چشمگیر بودیم. نخ‌ریسی، چرم و نوشابه از دیگر موضوعات کتاب است و یکی از فصل‌های کتاب نیز راجع به حرم است. همچنین فصل چهاردهم کتاب به انقلاب اسلامی‌ایران اختصاص دارد و حرکت مبارزاتی مردم را شرح می‌دهد.
او گفت: در این کتاب از قیام مسجد گوهرشاد به‌عنوان اولین قیام علیه رضاخان یاد کرده‌ام که در نوع خود بی‌نظیر بود و انعکاس چندانی در رسانه‌ها و مطبوعات نداشت. اما افرادی که در آنجا حاضر بودند بعدها خاطرات خود را چاپ کردند.
وی گفت: در فصل پانزدهم به مجموعه‌ای از اولین‌ها اشاره شده است و نکته جالب، اولین کسی است که سینما را وارد ایران می‌کند که یا مشهدی است یا متولد مشهد است. آقای سجادی، اولین گوینده رادیو سراسری است که مشهدی بود، اولین فضانورد ایرانی خانم انوشه انصاری، متولد مشهد است. حدود ۱۷۰ مورد از اولین‌ها در این کتاب گردآوری شده است. برخی از اطلاعات کتاب از طریق گفتگو جمع شده و بعضی دیگر از طریق کتاب و مجلات و یا روزنامه‌ها به‌دست آمده است.
این نویسنده تاکید کرد: برای آشنایی با هویت شهر مشهد پیشنهاد می‌کنم تا کتاب‌های استاد سیدی و آقای نجف‌زاده را مطالعه کنید تا بتوانید با تاریخ مشهد بیشتر آشنا شوید.
درخواست از شهرداری برای عرضه کتاب با مضمون هویت مشهد
رضا سلیمان نوری، خراسان‌پژوه نیز در ادامه این نشست گفت: اگر از تک‌تک افراد حاضر در جلسه پرسش شود که اهل کجا هستی؟ خواهند گفت، شهر مشهد. اما اگر درباره اولین مدرسه مشهد و یا درباره محل قبر استاد تقی شریعتی پرسش شود، از پاسخ عاجز خواهند بود زیرا محققان و نویسندگان اثر مناسبی را برای مردم عرضه نکرده‌اند و یا اگر تولید شده است به‌صورت مناسبی به‌دست مردم نرسیده و آن‌ها نیز اطلاعی از وجود چنین منابعی ندارند.
رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان افزود: متاسفانه در نمایشگاه کتاب که جمعه در مشهد آغاز خواهد شد نیز کتاب جدیدی درباره فرهنگ و تاریخ شهر مشهد یا خراسان عرضه نمی‌شود.
سلیمان نوری تصریح کرد: از شهرداری می‌خواهم که اولویت اهدای کتاب به کتابخانه‌ها و مردم را به کتاب‌های هویتی و بازگو کننده تاریخ و فرهنگ مشهد و خراسان اختصاص دهد تا مردم، شهر و دیارشان را بهتر بشناسند.
وی در ادامه به بررسی کتاب اولین های مشهد پرداخت و گفت: این کتاب آخرین کتاب نوشته درباره شهر مشهد است که به بازار عرضه سده است. این کتاب در سال ۹۵ ارائه شده و با گذشت دو سال از ارائه این نوشته هنوز جایگزینی برای آن عرضه نشده است.
سلیمان نوری ادامه داد: کتاب اولین‌های مشهد در ۱۵ بخش به نگارش درآمده و چون اولین کتاب در این زمینه است، نمی‌توان با کتاب دیگری آن را مقایسه کرد، چرا که مانند هندوانه سربسته است.
وی افزود: نهادهای دولتی و عمومی آن‌طور که باید در زمینه شناساندن فرهنگ و تاریخ شهر مشهد به ساکنان آن خوب عمل نکردند و مردم مشهد ،شهر خود را نمی‌شناسند.
سلیمان‌نوری گفت: در این کتاب همه موضوعات به‌نوعی به بعد از مشروطه مربوط می‌شود و تنها فصل مربوط به حرم است که از نظر زمانی تفاوت با بقیه فصول دارد.
وی با اشاره به اینکه در زمان شاه طهماسب صفوی با ایجاد حصار و برج و باروی صفوی، اولین پایه‌های شهر امروزین مشهد بر جای گذاشته شد، افزود: هرچند این کتاب کار ارزنده‌ای است اما امیدوارم در چاپ‌های بعد از دوران شاه طهماسبی به بعد مشهد مدنظر قرار گیرد نه دوران معاصر.
این خراسان پژوه گفت: شهر مشهد پایگاه کشتی با چوخه است که می‌توانست در بخش ورزش به کشتی جوخه نیز اشاره کرد یا در بحث درمانگاه‌ها و خیریه‌ها می‌توان موضوعات و مصادیقی را پیدا کرد. همچنین در این کتاب، جای خالی اولین بازیگر و یا کارگردان در مشهد خالی است. در بخش احزاب نیز کمبود در کتاب حس می‌شود چرا که پس از مشروطه غیر از شهرهای تهران و تبریز در مشهد احزاب نقش پررنگی داشته‌اند. در مشهد کنسولگریهای زیادی وجود داشت که هرکدام داستان خود را دارد.
رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ در ادامه تصریح کرد: با توجه به مهاجرپذیر بودن مشهد از کشورهای مختلف، انسان‌ها و نژادهای متفاوتی در این شهر بوده‌اند. مثلا ما هندی‌الاصل‌های زیادی در مشهد داریم. همچنین افغانی‌الاصل و عثمانی‌الاصل‌های زیادی در مشهد زندگی می‌کنند که می‌توانست درباره آن‌ها در کتاب بحث شود. سفارت‌های کشورهای مختلف نیز در مشهد دفاتر فرهنگی داشتند. مثلا سفارت شوروی نشریه مستقل چاپ می‌کرد که امیدوارم با چاپ جلد بعدی و تکمله آن بتوان مرجع و منبع خوبی برای شهر مشهد ایجاد کرد.
مشکل ما کتاب نخواندن است
سجاد رستمی، رئیس اداره اجتماعی و فرهنگی منطقه دو شهرداری مشهد نیز در این جلسه با اشاره به این جمله ویکتور هوگو که «برای نابود کردن فرهنگ نیازی نیست کتاب‌ها را آتش بزنیم، کافیست کاری کنیم مردم آن‌ها را نخوانند»، افزود: ساعت کتابخوانی در کشورهای پیشرفته ۴۵ دقیقه و در کشور ایران تنها دو دقیقه است و در کشور شاهد آن هستیم که در فضای مجازی کتاب‌ها و مطالب زیادی خوانده می‌شود اما سؤال اینجاست که چقدر از این مطالب سودمند هستند؟
وی ادامه داد: اگر بخواهیم فضای کتاب و کتابخوانی را گسترش دهیم، لازم است مردم و مسئولان ذی‌ربط وارد عمل شوند، دستگاه‌های حکومتی در بهترین شکل ممکن تنها می‌توانند بستر را فراهم کنند. اما برای میل به کتابخوانی نیازمند یک حرکت اجتماعی هستیم.
استقبال عمومی شرط تجهیز کتابخانه‌های مشهد به کتاب‌های جدید
رضا دانایی، معاون اجتماعی سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد نیز در این نشست با اشاره به اینکه یکی از وظایف شهرداری ایجاد فضا و سدسازی برای مطالعه و کتابخوانی مردم است، افزود: قصد داریم تا کتابخانه‌های شهر را با کتاب‌های جدید مجهز کنیم اما این توسعه زمانی معنا پیدا می‌کند که مردم از این طرح استقبال کنند و گروه‌های مردم‌نهاد در این راستا وظیفه ترغیب مردم به کتابخوانی را دارند.
وی تصریح کرد: امیدوارم روزی برسد که سرانه مطالعه در کشور به حدود دو ساعت برسد. چرا که هم در دین ما و هم در فرهنگ ما توصیه به کتابخوانی شده است.
گفتنی است در پایان این مراسم از کتابداران برگزیده و منتخب منطقه دو شهرداری مشهد تقدیر و جوایز و لوح تقدیر به آن‌ها اهدا شد.
