لیلا فاضل
باستان‌شناس و مستندنگار راه هخامنشی فهرج/
مرحوم دکتر شهریار عدل از چهره‌های شناخته شده ملی و بین‌المللی ایران در حوزه مطالعات تاریخ و فرهنگ ایران و آسیای میانه است و کارنامه درخشان زندگی او پر است از تحقیق و تلاش.
خدمات بزرگ وی در ثبت سه اثر چغازنبیل، تخت‌جمشید و میدان نقش‌جهان اصفهان در فهرست میراث جهانی، در سال‌های پر دغدغه اوآخر دهه پنجاه و با هزینه شخصی، بر هیچ فرد علاقمند به فرهنگ و تاریخ این مرز و بوم پوشیده نیست.
بخش عمده ای از مطالعات مرحوم عدل در دهه پایانی عمر پربرکت وی بر شناخت و معرفی ناحیه گسترده بم و منظر فرهنگی آن متمرکز شد. مرحوم شهریار عدل مشاور عالی پایگاه میراث‌جهانی بم و منظر فرهنگی آن، از نخستین روزهای پس از زلزله ویرانگر دی ماه سال ۱۳۸۲ مطالعات خود را در این ناحیه آغاز کرد. او در سمت مدیر هیئت راهبردی ثبت بم و منظر فرهنگی آن در فهرست میراث جهانی و سپس در تهیه و تدوین طرح جامع مدیریتی اثر میراث جهانی که توسط جمعی از کارشناسان ملی و بین‌المللی تحقق پذیرفت نیز نقشی بسزا داشت.
در این طرح برنامه‌های باستانشناسی منظر فرهنگی، عمدتا برپایه مطالعات باستانشناسی وی استوار گردید و تاریخ آثار شناسایی شده توسط ایشان از دوره نوسنگی تا قرون متاخر اسلامی متغییر است.
با توجه به غنای آثار هخامنشی در منطقه بم و فهرج، بخش عمده‌ای از فعالیت‌های میدانی مرحوم عدل بر مطالعه این آثار متمرکز شد. مهمترین این آثار نیز محوطه موسوم به گسل (افراز) است. این محوطه که در ۴ کیلومتری شرق ارگ بم و در مجاورت غربی شهر بروات قرار دارد، از نخستین یافته‌های باستانشناسی مرحوم عدل در ناحیه منظر فرهنگی بم است.
نتایج این بخش از مطالعات عدل در مقاله‌ای تحت عنوان «قنات‌های بم از منظر باستانشناسی، سیستم آبیاری در بم و پیدایش و تکامل آن از پیش از تاریخ تا دوران مدرن» در سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران،۱۳۸۵، ج ۵، صص۴۷-۱۲۵، منتشر شده است. (Adle.Chahryar,2005, “Qanats of Bam: An archaeological perspective irrigation systemin Bam, itsnbrith and evolution from the prehistoric period up to modern times”, Qanats of Bam, Amultidisciplinary approach, UNESCO Tehran office, 33-85)
وی در این مقاله ضمن شرحی از آثار هخامنشی محوطه گسل و سیستم آبیاری آن، به گاهنگاری نسبی محوطه براساس آثار فرهنگی سطح زمین می‌پردازد. بررسی محوطه گسل از مقاصد اصلی دکتر عدل، در هر بار سفر به بم بود.
دکتر شهریار عدل به مطالعه دوره‌های مختلف تاریخی در ناحیه منظر فرهنگی بم توجه داشت. بازتابی از این توجه را در آخرین گفتگویش با دکتر گاراژیان، درباره گاهنگاری «تل آتشی» دارستان که اثری از دوره پیش از تاریخ است به روشنی می‌توان یافت. (بنگرید: بخارا، شماره ۱۰۷، یادنامه شهریار عدل، صفحه ۱۶۹).
مرحوم عدل مدیر برنامه ایران-فرانسه برای نقشه‌برداری باستانشناسی بم بود. تهیه نقشه‌های باستانشناسی از ارزنده‌ترین تلاش‌های صورت گرفته در این حوزه است که راه را برای پژوهشگران بعدی به درستی هموار نمود.
مطالعات سن‌سنجی نمونه‌های برداشت شده از مواد آلی خشت‌های حاکم‌نشین ارگ بم و محوطه گسل، از آخرین فعالیت‌های شهریار عدل است. نتایج این تحقیقات در مقاله‌ای با عنوان «پایه‌گذاری روش علمی برای تاریخ‌گذاری مطلق خشت و چینه» در دوازدهمین گردهمایی سالانه باستانشناسی ارائه شد.
این نتایج به همراه نتایج گاهنگاری زغال‌های به دست آمده از مطالعه برج جنوب غربی حاکم‌نشین ارگ بم، در مقاله‌ای با عنوان «بم در نیمه نخست هزاره یکم قبل از میلاد» به قلم «محمدتقی عطایی» و «شهرام زارع»، مورد استفاده قرار گرفت.
در نوشتاری نیز که اینجانب با عنوان «لزوم توجه به اخلاق» در تاریخ ۱۷/۹/۱۳۹۷ در سایت «صدای میراث» منتشر کردم به نقد رفتار نویسندگان مقاله در استفاده از نتایج مطالعات مرحوم عدل پرداخته شد.
این نقد با اعتراض نویسنده دوم مقاله مواجه شد و او نیز در مطلبی تحت عنوان «پاسخ محکم؟!» که کانال تلگرامی «دیده‌بان میراث‌فرهنگی ایران» آن را منتشر کرد، با آوردن بخشی از مقاله فوق‌الذکر، این نقد را بهتان و افتراء قلمداد نمود.
در توضیح این مطلب باید گفت: «بیان واقعیت بهتان و افتراء نیست. آنچه شما به عنوان سند جهت ارجاع به مرحوم عدل و حفظ حقوق ایشان ارائه نمودید، ارجاع محسوب نمی‌شود و به حفظ حقوق ایشان نمی‌انجامد. ارجاع شیوه‌ای تعریف شده دارد. در مقاله فوق‌الذکر هیچگونه ارجاعی به مقاله دکتر و سایر همکاران پژوهش در دوازدهمین گردهمایی سالانه باستانشناسی دیده نمی‌شود. ضمن آنکه نتایج ارائه شده توسط مرحوم عدل در کنگره دوازدهم هنوز به چاپ نرسیده است و انتشار نتایج تحقیقات هر فرد، حق مسلم اوست حتی اگر در قید حیات نباشد. شایسته بود این نتایج(جدول ۶) و نتایج حاصل از تاریخ‌گذاری زغال‌های برج جنوب‌غربی حاکم‌نشین(جدول ۵)، برای نخستین‌بار با نام دکتر شهریار عدل به چاپ می‌رسید.»
از این پاسخ که بگذریم، تاریخ‌گذاری مواد آلی خشت‌های «کوشک رحیم آباد» به شیوه تسریع اتمی و گاهنگاری لایه‌های متعدد حصار پیرامونی ارگ بم، به همین روش، صورت پذیرفت. نتایج تاریخ‌گذاری خشت‌های رحیم آباد در مقاله فوق‌الذکر، در کنگره دوازدهم باستانشناسی و نتایج حاصل از مطالعه لایه‌های حصار پیرامونی ارگ بم، در مقاله «بررسی مقدماتی قلاع موجود در منظر و محور فرهنگی بم»، در سیزدهمین گردهمائی سالانه باستانشناسی در اسفند ۱۳۹۳، ارائه شد.
نمونه‌برداری از خشت‌های گسل نیز در چند مرحله انجام شد. در یکی از همان روزها بنده و همکارانم از پایگاه بم با ایشان در تیرماه ۱۳۹۳ همراه شدیم. گرمای هوا نیز طاقت‌فرسا بود. در بازگشت از گسل (قلعه جنوبی-خرگوشان)، مرحوم دکتر شهریار عدل گرمازده شد و با وجود شرایط بد جسمانی، اهمیت موضوع برایش به اندازه‌ای ی بود که دست از تلاش برنداشت و روز بعد به گوشه‌ای دیگر از گسل (قلعه چلچراغ) رفت و به مطالعه پرداخت.
