مجتبی گهستونی؛
فعال میراث فرهنگی خوزستان/
مساجد تاریخی و ثبت ملی شده اهواز نیازمند مرمت و حفاطت هستند و متناسب با شان بنا محافظت و نگهداری نمی شوند و ظاهر و درون آن ها با بدسلیقه گی تمام تزئین می شود. ظاهرا متولیان امر به این مکان ها فقط به عنوان فضایی برای برپا داشتن نماز توجه می کنند و از جاذبه گردشگری مکان های نیایشگاهی، همچون مساجد غافل هستند.
اگر چه جاذبه های گردشگری مذهبی نقش مؤثری در بازسازی حیات شهرها در طول تاریخ و امروز داشته اند و همچون یک شبکه گسترده اجتماعی از اعتماد و مشارکت گرفته تا بحث هنجارها و امنیت، اغلب مسائل و مشکلات شهری را پوشش میدهند، اما این موضوع مدنظر متولیان مساجد تاریخی در خوزستان نبوده است و همواره در پی مخدوش کردن ارزش های معماری آن مساجد هستند.
متولیان مساجد ثبت ملی شده اگر توجه داشتند که از بین ده ها مسجد موجود در اهواز فقط ۴ مسجد ثبت ملی شده و همین امر ارزش و اعتبار فرهنگی – مذهبی این بناها را افزون می کند، قطعا دست به مداخلات ناهمگون نمی زدند.
اکنون که در آستانه روز جهانی مسجد (۲۱ اوت مصادف با ۳۱ امرداد) هستیم ضرورت پایش مساجد تاریخی در خوزستان و به خصوص اهواز توسط اداره کل اوقاف و اداره کل میراث فرهنگی احساس می شود.
از طرح توسعه مسجد قاجاری «آقا سید علی» اهواز گرفته تا نمای بسیار ناهمگون و ناهنجار مسجد «حاج رضا» تا نمای ورودی و دیوار مسجد «بیگدلی» در کنار سچه تا بخشی از فضای مسجد «نبهان عامری» که همه گی ثبت ملی هستند، وضعیت خوشایندی ندارند. همه گی مصداق بارز این ضرب المثل هستند که حرمت مسجد را متولی باید حفظ کند.
طرح توسعه مسجد قاجاری «آقا سید علی» اهواز باعث تعرض به این اثر ثبت ملی شده است. پیگیری های متولی حفظ میراث فرهنگی و دوستداران میراث فرهنگی هم بی نتیجه مانده است.
مسجد تاریخی «توحید» به‌عنوان یکی از مساجد ثبتی اهواز درحالی دستخوش مداخلات است که پیشتر دوستداران میراث‌فرهنگی از ساخت و سازهای نامناسب گلایه داشتند. ظاهرا متولیان مسجد بدشان نمی آید که نمای مسجد را با سنگ گرانیت تزئین کنند.
مسجد «حاج رضا» که درست در قلب تپنده شهر در «بازار کاوه» واقع شده است یکی از قدیمی‌ترین مساجد اهواز است که از یادگاران دوره قاجاریه محسوب می‌شود و مانند دیگر اماکن تاریخی و مذهبی اهواز در سال ۸۱ به ثبت ملی رسید. مداخلات بسیار زیاد در این مسجد باعث شد تا حتی کارشناسان میراث فرهنگی هم سری به آنجا نزنند.
اما مسجد قاجاری «نبهان عامری» که اخیرا مرمت هایی در آن صورت گرفته در امان نبوده و مداخلات فراوانی را در آن می توان مشاهده کرد. این مسجد که شبستانی با قوس های جناقی و دارای ۶ گنبد بر روی ستونهایی با ابعاد مشخص است، همچون دیگر مساجدی که در بالا به آنها اشاره کردم نیازمند توجه بیش از پیش متولیان امر است.
در نتیجه بی توجهی به ظاهر مساجد که باعث پریشانی در سیما و منظر شده است، بسیاری از عناصر و قسمت های مسجد بر اثر گذر زمان و فرسودگی در خطر ریزش و حتی نابودی قرار گرفته است. حذف و اضافات، بازسازی وتعمیرات نادرست در بنای مساجد تاریخی که با بدسلیقه گی تمام همراه بود، توسط عمده افراد دست اندرکار مساجد موجب شد تا ناهمگونی های منظری و فیزیکی در بنای مساجد علاوه بر اینکه نمازگزاران را آزار دهد، انتقاد دوستداران میراث فرهنگی را نیز موجب شود.
در ادامه این نوشتار به تشریح وضعیت ۴ مسجد ثبت ملی شده اهواز و یک مسجد دیگر که واجد ثبت است می پردازم تا شاید هیات امناء مساجد به اهمیت موضوع پی ببرند و بدانند که حرمت مسجد را به معنای واقعی متولی باید حفظ کند.
تمامی ادیان و مذاهب در سراسر جهان اماکن، آثار، سنت‌ها و مراسم‌های مذهبی مختلف دارند که به یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری آنها تبدیل شده است. در این میان دین اسلام و مسلمانان نقش بسزایی در این شاخه از گردشگری با عنوان گردشگری مذهبی – تاریخی دارند. در مساجد تاریخی اهواز هم هنگامی که آئین خاصی برگزار می شود، نه تنها شرکت کنندگان دائمی در این آئین ها بلکه گردشگران و عکاسان هم هنگامی که قصد دارند آن مراسم ملی یا مذهبی را پوشش تصویری بدهند، با انواع پریشانی منظر در درون و بیرون مساجد مواجه می شوند که ظاهر متناسب با شان بنای آن ها نیست.
مسجد آقا سید علی
از روزی که طرح توسعه مسجد قاجاری آقا سید علی اهواز باعث تعرض به این مکان شد تا به امروز نه بهبودی در وضعیت آن به وجود آمد و نه متولیان امر در حوزه میراث فرهنگی توانستند از حق حاکمیتی خود برای عقب نشینی هیت امنا برای آنچه که تعرض در نمای مسجد است اقدامی صورت دهند.
این مسجد که در مرکز شهر اهواز و در خیابان عظیم نبش مسلم قرار دارد، در تاریخ ۱۷ اسفند ۸۱ به شماره ۷۹۲۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و قدمتی بالغ بر ۱۴۰ سال دارد.
ورودی مسجد آقا سید علی ذر ضلع شمالی است و از یک طاق آجری که بر فراز آن دو گلدسته کوچک قرار گرفته است که پس از عبور از یک دالان کوچک به حیاط متصل می شود. کارشناسان حوزه میراث فرهنگی، پیشتر در پی بررسی های انجام شده ارزیابی کرده اند که با توجه به مشاهدات صورت گرفته و با توجه به اهمیت بنا، حفظ و نگهداری آن لازم و ضروری است. تزئینات کاشی کاری بنا شامل کاشی معرق، کاشی معلقی و کاشی هفت رنگ است. این مسجد با مساحتی بالغ بر ۴۵۰ متر مربع با مصالحی چون گچ، گِل و آجر ساخته شده است. طرح توسعه مسجد آقا سیدعلی در حالی انجام می شود که بارها موضوع مورد نظر به اداره کل میراث فرهنگی خوزستان اطلاع داده شد، اما اقدام پیشگیرانه ای برای نظارت بر طرح توسعه صورت نگرفت.
مسجد «بیگدلی» که «توحید» شد
مسجد تاریخی توحید که البته اسم اصلی اش بیگدلی است به‌عنوان یکی از مساجد ثبتی اهواز درحالی دستخوش مداخلات شهرداری اهواز شد که پیشتر دوستداران میراث‌فرهنگی از تعرض به آن گلایه کرده بودند. پیش تر قرار بود شهرداری اهواز پروژه نماسازی دیوار مسجد را با سنگ گرانیت انجام دهد که دوستداران میراث فرهنگی و اداره میراث فرهنگی مانع انجام آن شدند. عدم استعلام از اداره کل میراث فرهنگی خوزستان و اعتراض دوستداران میراث فرهنگی باعث شد تا نماسازی دیوار مسجد تاریخی توحید (بیگدلی) اهواز متوقف شود. نماسازی با سنگ گرانیت هیچ سنخیتی با این بنا ندارد و بهتر است که نسبت به معماری بنا وفادار بوده و از مصالحی استفاده کند که با روح بنا همخوان باشد.
هیت امنا مسجد پیشتر با درآوردن تابلو ثبتی بنا که در ورودی مسجد نصب شده بود مداخلاتی در این بنا انجام دادند که با اعتراض مواجه شد. درحال‌حاضر تخریب بخش هایی از دیوارهای آجری قدیمی، نصب بیلبورد عظیم با هدف مخدوش کردن نمای منظری بنا بر روی پشت بام از جمله این تعرض‌ها است. این درحالی است که مسجد توحید در بافت تاریخی منطقه یک اهواز و در مرکز شهر واقع شده است. تاریخ دقیق و قابل استنادی از ساخت مسجد توحید در دست نیست، اما آنچه که کاملاً مشهود می باشد این است که در سال ۱۳۱۱ هنگام تاسیس پل سیاه وجود داشته است. مسجد توحید تا پیش از انقلاب با نام آیت الله بیگدلی شناخته می شد.این مسجد توسط علامه بزرگ آیت الله بیگدلی که از اندیشمندان برجسته زمان خویش بود، بنا شد. آیت الله بیگدلی امام مسجد نیز بود و نام او نیز به همین دلیل بر مسجد گذاشته شد. این بنا در تولیت اوقاف و مالکیت آن دولتی است.
نکته قابل توجه اینکه برای ساخت پل سیاه و احداث خیابان، بخشی از حیاط مسجد ویران شد که این نشان از گستردگی و وسعت مسجد دارد. به گفته کارشناسان معماری بنا شکل بسیار ساده و بی آلایشی دارد. صحن کوچک و کم عرض، تک ایوان مسجد که به ورودی اصلی ختم می شود، بازشوهای محدود بیشترشان قوسی شکل هستند و دیواره ها و جداره های بنا نیز کم عرض بود.
مسجد حاج رضا
مسجد «حاج رضا» درست در قلب تپنده شهر در بازار کاوه واقع شده است که در سال ۸۱ ثبت ملی میراث فرهنگی شد. میگویند که مسجد حاج رضا در سال ۱۲۷۲ تاسیس شده و می‌تواند لقب یکی از قدیمی ترین‌ها را در اهواز به خود اختصاص دهد. این مسجد را فردی خیرخواه با نام «حاج رضا» ساخته است و مردم هم به نیت قدردانی از این حرکت، بعدها نام خود او را بر مسجد گذاشتند. مسجد حاج رضا با کاشیکاریهای هفت رنگ و ۲ مناره کاشی کاری‌شده جلوه خاصی به مرکز شهر اهواز بخشیده است. آجر، سنگ و کاشی‌های رنگی از مصالح اصلی هستند که در بنای این مسجد به کار برده شده است. رنگ‌های آبی، مشکی و سفید رنگ قالب کاشی کاری‌های این مسجد زیبا و قدیمی در مرکز شهر اهواز است.
به گفته کارشناسان مسجد حاج رضا مانند سایر بناهای دوره قاجاریه دارای شبستان است و سقف طاق و تویزه دارد. یکی از مناره‌های این مسجد در دوران جنگ تحمیلی مورد اصابت خمپاره قرار گرفت و به همین دلیل مناره کج شده است. اتفاق مثبت این مسجد بازسازی اصولی آن در سال ۸۳ و با نظارت مستقیم و دقیق سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خوزستان در آن سال بود. گفته می‌شود در دوران بازسازی، بازرسان اداره میراث فرهنگی خوزستان به دقت عملیات بهسازی این مسجد را زیر نظر گرفته بودند تا به این اثر تاریخی و مذهبی شهر اهواز خدشه ای وارد نشود و به اصطلاح آجری بی جهت جا به جا نشود.
مسجد نبهان یا عامری
این روزها درباره مسجد شیخ نبهان یا عامری بحث های مختلفی در رسانه های خوزستان مطرح شد. تمام اخبار حول یک موضوع بود. این مسجد قاجاری است و قدمتی بیش از آن ندارد. موضوعی که اخیرا عده ای تصمیم دارند قدمت مسجد را بیش از ۴۰۰ سال اعلام کنند.
مصالح به کار رفته در مسجد عامری مثل بافت قدیمی منطقه غالباً خشتی و آجری قدیمی است و آنچه که از ظاهر بنا برمی آید جز اولین مساجد بنا شده در شهر اهواز است. اما تمام شواهد و قرائن قدمت ۴۰۰ ساله بنا را تائید نمی کند. به گفته کارشناسان سقف مسجد از دیگر نکات برجسته بنا است؛ به خصوص ستون های مسجد که به زیبایی و استواری تمام بنا شده و با ریزه کاری های مناسب در بدنه دیده می شود. شاید هیچ مسجد دیگری را در اهواز نتوان یافت که در فضای درون مسجد طاق هایی به زیبایی مسجد عامری داشته باشند.
در پرونده ثبتی این اثر خواندم که این بنا به گفته افراد محلی و خادم مسجد، ۲۱۸ سال قبل توسط یک معمار اصفهانی به دستور حاج احمد عامری تاسیس شد. در ساخت این بنا از گل رس و آهک استفاده شده است. این بنا مسجدی شبستانی با قوس های جناقی است و ۶ گنبد بر روی ستون دارد. حیاط مسجد دارای طاقچه هایی با قوس هلالی است. قوس های ورودی شبستان دارای تکنیک تزیینی است. محراب دارای قوس جناقی است. شبستان دارای سه ورودی است که دهانه وسط بزرگتر است. جهت پوشش سقف از تیرهایی با چوب ساج استفاده شده است. همچنین شبستان مسجد نیز چهار گنبد دارد.
مسجد طالب زاده
مسجد طالب زاده اهواز هنوز ثبت ملی نشده است. اما ارزش تاریخی دارد و میراث فرهنگی آن را می شناسد و پرونده ثبتی آن را نیز آماده کرده است.
سازنده بنا شخصی به نام طالب زاده است. اما مالکیت بنا وقفی و در تولیت اداره اوقاف اهواز است. سقف بنا به صورت گنبدی شکل با کاشیکاری سنتی نقش بسته است. دیوارهای بنا و گلدسته های مسجد نیز کاشیکاری هایی مزین به آیه های قرآن است. آجرچینی زیر گنبد مسجد نیز منقش به اسماء متبرکه است. گنبد مسجد از هلال ها و قوس های ضخیم و قوی شکل گرفته است. دالان های تودرتو و شبستان بلند از ویژگی های درونگرای مسجد طالب زاده است. سردر مسجد نیز با کاشیکاریهای رنگین تزئین شده است. کارشناسان می گویند رسم و گره های روی تنه مناره از دیگر عناصر جذاب و زیبای بدنه مسجد طالب زاده است که نمای جذاب و هنری قابل توجهی به این بنا بخشیده است. سقف قسمتی از مسجد، طاق ضربی است که آجرهای آن از دو رنگ نزدیک به یکدیگر یعنی زرد و قهوه ای کمرنگ تشکیل شده است. فراوانی بازشوها از دیگر عناصر مشهود مسجد طالب زاده است که مرمت های صورت گرفته در آن نیز در برخی قسمت ها مشهود است. مناره های آجری ضلع جنوبی از دیگر عناصر این مسجد است که اکنون در دست مرمت قرار دارد. تقارن زیبا در نمای عمومی مسجد نیز به شیوه ای نزدیک به سبک خراسانی بنا شده است.
از بدو تاسیس مسجد تا سال های آغازین شروع جنگ تقریبا هیچ گونه آسیب جدی یا تخریب قابل توجهی متوجه این اثر نبود. اما متاسفانه با تداوم جنگ قسمتی از مسجد به خصوص ضلع شمال و شمال غربی آن تخریب شد که پس از اتمام جنگ، بازسازی و مرمت شد. با توجه به آسیب وارده به مناره سمت راست مسجد طالب زاده، این مناره به طور جدی در معرض خطرپذیری قرار دارد و نیاز به بازسازی و مرمت فوری این قسمت از بنا احساس می شود.
