نگاهی به کارنامه پژوهشی دکتر عبدالمجید ارفعی/کیوان محمودی؛ کارشناس ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی

کیوان محمودی؛

کارشناس ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی، موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک/

صدای میراث: عبدالمجید ارفعی در شهریور ماه ۱۳۱۸ در گنو بندرعباس به دنیا آمد. تحصیلات مقدماتی را در یزد و تهرانو دوران دبیرستان را در دبیرستان البرز و دارالفنون گذراند و در این زمان بود که به گفته خود او: «بعد از اتمام کلاس سوم دبیرستان، روزی با دوستانم به کتابخانه ملی واقع در خیابان قوام السلطنه (سی‌تیر امروزی) رفتیم. در میان قفسه‌های کتاب چشمم به کتابی با عنوان «گاتها یا سرودهای زرتشت» نوشته ابراهیم پورداود افتاد. بی‌اختیار دست دراز کرده کتاب را برداشتم . شاید هم بازی سرنوشت این کتاب را در مسیر راه من قرار داد، تا بدین ترتیب آینده زندگی من را رقم زند.» و بدین‌سان ارفعی نوجوان شیفته فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران شد.

در همان دوران دبیرستان و پیش از ورود به دانشگاه تهران به یاری جلال متینی با زبان فارسی باستان مأنوس شده و از سوی دیگر با تدریس موبد رستم شهزادی نیز زبان پهلوی راآموخت. پس از پذیرش در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران با علاقه یادگیری زبان‌های اوستایی، پهلوی و فارسی باستان را ادامه داد و این پیگیری موجب شد مقدمات زبان پهلوی را به چند صد نفر از دانشجویان بیاموزد. دیری نپایید که به جهت دانش و توانایی که در کلاس درس زبان پهلوی دکتر بهرام فره­وشی از خود نشان داده بود، یاریگر ایشان در تهیه و تألیف فرهنگ دوجلدی زبان پهلوی شد. پس از اخذ مدرک لیسانس در رشته ادبیات با درخواست بورس او برای تحصیل زبان‌های ایرانی در دانشگاه پنسلیوانیا موافقت شد. در این هنگام بود که به پیشنهاد دکتر پرویز ناتل خانلری و تأیید استاد ابراهیم پورداود و از سویی نبود متخصص زبان‌های ایلامی و میانرودانی در ایران، عبدالمجید ارفعی به تحصیل در این شاخه از زبان‌های باستانی رهنمون گردید.

طی دو سال تحصیل زبان اَکّدی در دانشگاه پنسیلوانیا و پس از بهره­گیری از اساتیدی چون آیخلر(B.Eichler)،شوبرگ(Åke W.Sjöberg) ،کریمر(S.N.Kramer)، از آنجایی که زبان ایلامی در آن دانشگاه متخصصی نداشت به توصیه استادش شوبرگ برای فراگیری این زبان به دانشگاه شیکاگو رفت. در این دانشگاه ضمن استفاده از درس اساتیدی همانند اوپنهایم(A.Leo.Oppenheim) وگلبI.J.Gelb )، فراگیری زبان ایلامی را نزد استاد بزرگ ریچارد هلک(R.T.Hallock)آغاز کرد.

فراگیری زبان ایلامی نزد استاد ریچارد هلک آغازگر فصل مهمی از زندگی پژوهشی عبدالمجید ارفعی بود. آموزش با نسخه ایلامی کتیبه بیستون داریوش بزرگ آغاز شد و پس از آن با متون ایلامی چغازنبیل و سپس گل‌نبشته­های تخت‌جمشید ادامه یافت. هلک به شاگردش این فرصت را داد تا با اصل گل‌نبشته­ها کار کند و دکتر ارفعی سال‌ها بعد تحت تاثیر اعتماد استاد ش همین ‌بخت را به شاگردان خود در موزه ملی ایران داد تا از نزدیک و با نمونه­های اصلی کتیبه­ها کار کنند. سه سال پایانی اقامت او در آمریکا به کار بر روی پایان نامه‌اش با موضوع: «زمینه‌های جغرافیایی فارس بر اساس گل‌نبشته‌های تخت‌جمشید» اختصاص یافت که در سال ۱۳۵۳با موفقیت از آن دفاع کرد.

پس از بازگشت به ایران علیرغم کوشش‌های او تأسیس کرسی آشورشناسی و ایلام‌شناسی در دانشگاه تهران به جایی نرسید و این موضوع سبب شد تا به جای آن دکتر عبدالمجید ارفعی به همکاری رسمی با فرهنگستان ادب و هنر (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی فعلی) بپردازد. در همین بازه زمانی چند ساله است که با نظارت و پیگیری و کوشش او تعداد زیادی از کتاب‌ها و مجلات مورد نیاز پژوهشگران خطوط میخی تهیه و اشتراک ۵۴ مجله معتبر اخذ شد و در دسترس علاقه­مندان قرار گرفت.

از دیگر فعالیت‌های پژوهشی دکتر ارفعی در فرهنگستان ادب و هنر نخستین ترجمه مستقیم استوانه کوروش از متن میخی بابلی به فارسی است که در سال ۱۳۵۸ به چاپ رسید. با رخداد انقلاب اسلامی و در پی آن تغییرات بزرگ ساختاری، نبود راهبرد مشخص آموزشی در سال‌های نخست پس از انقلاب و وقوع جنگ تحمیلی، دوران خانه نشینی چندساله دکتر ارفعی آغاز می­شود. در این مدت دکتر ارفعی در کنار فعالیت‌های روزمره و گذران زندگی به تربیت شاگردان و امور پژوهشی نیز ادامه داد.

سال ۱۳۷۷ است که باتلاش و نظارت ایشان و همکاری خانم گیتا نیکخواه بهرامی و آقای شاهرخ رزمجو، تالار کتیبه­های موزه ملی ایران افتتاح و در کنار آن دوره­های آموزشی زبان‌های اکدی و ایلامی در همین مکان توسط ایشان برگزار می­شود. در سال ۱۳۸۱ به کوشش دکتر ارفعی تالار کتیبه­های شوش در قلعه باستان­شناسی شهر شوش نیز راه‌اندازی شد و طی شش فصل کاری ۲۷۰۰ آجرنوشته به همت او شناسایی و شناسنامه‌دار شدند.

مهمترین اثری که در چند سال اخیر دکتر ارفعی را به خود مشغول داشته است چاپ ترجمه گل‌نبشته‌های ایلامی تخت‌جمشید است که در کاوش‌های هیات باستانشناسی موسسه شرقی دانشگاه شیکاگو به دست آمده و از زمان کشف تا امروز جهت خوانش و بررسی در موسسه شرقی به امانت گذاشته شده است.

ریچارد هلک ۲۰۸۷ عدد از این گل‌نبشته­ها را خواند و چاپ کرد. دکتر ارفعی نیز ۱۵۰ عدد از این گل‌نبشته‌ها را که در سال ۱۳۳۷ به ایران بازگردانده شده بود به انضمام  تعدادی گل­نبشته دیگر که در موزه ملی ایران نگهداری می­شد، تصحیح و قرائت کرد که در سال ۱۳۸۷ توسط مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی منتشر شد. ریچارد هلک ۲۵۸۶ گل­نبشته دیگر را پیش از درگذشت‌اش ترجمه کرد که هیچگاه انتشار رسمی نیافت.

دکتر ارفعی چندین سال است که دستنوشته­های استاد خویش از خوانش این ۲۵۸۶ لوح انتشارنیافته را بازخوانی و آماده انتشار در چندین مجلد می­کند. نخستین گروه از این الواح مشتمل بر ۶۴۷ متن در سال ۱۳۹۵ و به یاری پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی به صورتی پاکیزه به چاپ رسید و ادامه بازخوانی الواح در سه مجلد جداگانه به طبع خواهد رسید.

علاوه بر فعالیت مهم و سترگ بازخوانی و انتشار دستنویس‌های ریچارد هلک، مقالات یا تالیفاتی که در سالیان گذشته به قلم دکتر ارفعی در نشریات و یادنامه­ها به چاپ یا تجدید چاپ رسیده به شرح ذیل است:

۱- شیوه برگردان نام­ها و واژگان سومری، اکدی و ایلامی به پارسی یاد بهار/یادنامه دکتر مهرداد بهار، موسسه انتشارات آگاه، ۱۳۷۶

۲- آجر نبشته­ای از شوتروک-نهّونت، پادشاه ایلام، یاد یار مهربان/ به کوشش هما گرامی(فره­وشی)،انتشارات فروهر، ۱۳۷۸

۳- سه آجر نبشته در موزه آستان شاهچراغ، فرهنگ، بهار و تابستان ۱۳۸۰، شماره ۳۷ و ۳۸

۴- واژه­ای ایلامی در فرهنگ پهلوی و گویش­های زنده(به همراه کتایون مزداپور)، فرهنگ، بهار و تابستان ۱۳۸۳، شماره ۴۹ و ۵۰

۵- فرمان کوروش بزرگ، مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۹

۶- سنگ نبشته شیلهک-این شوشینک از سولقان شهر کرد، زبانشناخت، بهار و تابستان ۱۳۸۹ شماره ۱