مجتبی گهستونی/
در پرونده ثبت ملی هرمز اردشیر آمده است: «این اثر به شماره ۴۳ در محدوده فعلی شهر اهواز ثبت ملی شده است.» اما هرمز اردشیر واقعا چگونه جایی است و در کدام شهر خوزستان قرار دارد؟
سال ۱۳۸۶ با آغاز فعالیت های مترو اهواز نشانه‌هایی از شهر تاریخی هرمز اردشیر نمایان شد. در سال ۱۳۹۰ اینجانب محوطه باستانی کوهساران را شناسایی کرد که احتمال می‌رود بخشی از هرمز اردشیر باشد. در همین سال‌ها بود که متوجه تپه باستانی آسیه‌آباد شدم. همه این‌ها کنار هم قرار دارند که احتمالا همان شهر هرمز اردشیر را تشکیل می‌دهند.
در بیشتر مواقع سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری علاقه‌ای ندارد که پرونده محوطه‌های فراموش شده بازبینی شود و حتی تلاش می‌کند پرونده آن‌ها را برای همیشه ببندد تا مسئولیت جدیدی متوجه آن سازمان نشود.
سال ۱۳۸۶ بود که در یکی از دیواره‌های ایستگاه قطار شهری میدان دروازه (خلیج فارس) اهواز لایه‌های باستانی مشاهده شد. پس از آگاهی از این موضوع بلافاصله خبر دریافتی را به مدیر حراست، فرماندهی یگان حفاظت و مسئول رسیدگی به امور تشکل‌های غیر دولتی ادره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوزستان اطلاع داده و خواستار پیگیری موضوع از سوی مسئولین مربوطه شدم.
اداره کل میراث‌فرهنگی،صنایع‌دستی و گردشگری خوزستان همواره در انجام بعضی از وظایف قانونی خود کوتاهی می‌کند که برای مثال می‌توان به عدم نظارت در روند گودبرداری خط یک مترو در محدوده ایستگاه‌های چهار شیر، نیوساید، دروازه و ایستگاه فرهنگی (منطقه سخیریه) که طی چند سال اخیر مورد مناقشه بوده است اشاره کرد.
آنزمان بنا به درخواست اینجانب، به همراه یکی از نیروهای یگان حفاظت در محل ایستگاه فرهنگی حضور یافتیم و درخواست بازدید از کارگاه قطار شهری را ارایه کردیم که حراست ایستگاه فقط اجازه داد از بالا به درون تونل نگاه بیاندازیم. در مشاهدات ظاهری مقادیر قابل توجهی سفال و خشت شکسته قابل مشاهده بود که تعدادی از آن‌ها به نیروی یگان تحویل شد.
تایید باستان‌شناسان اعزامی از تهران در چند مرحله به خصوص در تاریخ شانزدهم دیماه ۱۳۸۶مبنی بر باستانی بودن لایه‌های مشاهده شده در میدان دروازه، شکل‌گیری شهرها و تمدن‌های بزرگ در مجاورت رودخانه‌ها به خصوص رودخانه کارون، وجود بقایای چندین سد بر روی رودخانه کارون به خصوص در زیر پایه‌های پل سیاه، وجود گوردخمه در حصیر آباد، وجود تپه‌های باستانی در آسیه‌آباد و خرمکوشک، وجود پایه ستون‌های متعدد در اهواز قدیم (عامری)، استقرار مناطق حصیرآباد، عامری، سخیریه و آسیه‌آباد بر روی تپه، اسقرار تپه وسیع باستانی آسیه آباد، وجود چند گور و محوطه تاریخی در محدوده خرمکوشک، گور دخمه‌های حصیرآباد و محوطه باستانی نیروگاه زرگان و… از جمله دلایل وجود یک شهر تاریخی در محدوده فعلی شهر اهواز است.
سال ۱۳۸۶ پژوهشگاه میراث‌فرهنگی با دریافت ۲۰۰ میلیون تومان از قطار شهری، کاوش‌های باستان‌شناسی را به گونه‌ای انجام داد که گویی هیچ محوطه باستانی در محدوه قطار شهری وجود ندارد. این موضوع با واکنش شدید دوستداران میراث‌فرهنگی سراسر کشور مواجه شد. اسناد و مدارک مختلفی در اداره کل میراث‌فرهنگی استان خوزستان وجود دارد که به وجود شهر هرمز اردشیر در اهواز فعلی که در سال ۱۳۱۰ به شماره ۴۳ توسط فرانسوی‌ها در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، پرداخته است.
براساس منابع تاریخی، اهواز سابقه ۴ هزار ساله تمدنی دارد و در زبان اکدی و بابلی، «هل تم تی» نامیده می‌شد. دوره اشکانیان نام فعلی اهواز «تاریانا» بود و در دوره ساسانی پس از نبرد اردشیر بابکان با اردوان پنجم تاریانا توسط اردشیر اول تجدید بنا شد و نام این شهر به هرمز اردشیر تغیر یافت.
این شهر در دوره ساخت به دو قسمت بازرگانان و پیشه‌وران و در قسمتی دیگر اشراف و ثروتمندان تقسیم می‌شد که به بخش اول آن «هوجستان واجار» و به بخش دوم آن «هرمز اردشیر» می‌گفتند
اردشیر بابکان، مؤسس سلسله ساسانی یک حکومت ملی بر پایه فرهنگ ایرانی بنا نهاد. او با تلاش فراوان جلوی نفوذ فرهنگ یونانی را که از زمان سلوکیان و اشکانیان به تدریج به ایران راه یافته بود گرفت. به همین سبب است که اردشیر بابکان در تاریخ ایران باستان یک چهره درخشان و استثنایی است و دوام حکومت ساسانی در چهار قرن به طور حتم نتیجه سیاست اصیل وخردمندانه او است.
نظریه‌پرداز اصلی حکومت ساسانی که خود پرورش یافته شهر و جامعه شهری بود، سعی در بوجود ایجاد یک جامعه شهری داشت که البته دراین شهرها نظام کاستی یا طبقاتی رعایت می‌شد و به همین دلیل نیز شهر را مکان اصلی استقرار طبقات برتر اجتماعی قرار داد.
از لحاظ ریخت شناسی شهر یا «شار» در دوره ساسانی شامل:
- دژ حکومتی شامل مجموعه‌ای از کاخ‌ها، آتشگاه‌ها، دیوان‌ها، سربازخانه‌ها، ذخایر و خزاین و انبار آذوقه که در بالاترین نقطه شهر و مهم‌ترین نقطه سوق‌الجیشی ساخته شده و با دیوارهای سنگی محافظت می‌شد.
- شار میانی شامل مجموعه‌ای مرکب از محلات خاص برای استقرار طبقات ممتاز.
- شار بیرونی که مشتمل بر مجموعه‌ای از خانه‌ها، بازارها، باغات، مزارع، آتشکده‌ها، بازار اصلی و محل زندگی پیشه‌وران بود.
- بازار .
- میدان به عنوان فضایی که بازارها به آن باز می‌شد.
بدین‌گونه اردشیر پسر بابک، برای رسیدن به اهداف و آرزوهای خود شروع به ساخت و تجدید بنای شهرها کرد. او شهرهای رام اردشیر، گور، ریوارد شیر، به اردشیر، ایسایاد اردشیر، اردشیرخوره و هرخرد ارشیر را در خوزستان بنا کرد.
خوزستان قدیمی‌ترین بخش جغرافیایی ایران است که از ۵ هزار سال پیش از این، در تاریخ جهان قدیم صاحب اسم و رسم و شخصیت ممتاز بود. کهن‌ترین شهرهای ایران در همین نقطه بنا شد و از آن جمله هرمزد ارد شیر، کرسی این ولایت بود.
هرمزد اردشیر، یعنی شهری که مورد عنایت خدا و شاه است و این نام بعدها کوتاه‌تر شد و به هرمشیر تغییر یافت. در متون پهلوی نام این شهر هرمزدارد اردشیران آمده است. در نوشته‌های سریانی نام این شهر اغلب به صورت رام – هرمزد ذکر شده است. رام معانی مختلف دارد که از آن جمله‌اند: آرامش ، آسودگی ، خرسندی. در کارنامگ این نام نه تنها به صورت رام – اردشیر بلکه به صورت رامیشین- اردشیر نیز آمده است که به معنای خرسندی اردشیر است.
همانطور که قبلاً نیز اشاره شد، طبقاتی بودن جامعه ساسانی روند شهرسازی را تحت‌الشعاع قرار داد. به همین دلیل اردشیر، شهر را به دو بخش مجزا تقسیم کرد. یک بخش ویژه بازرگانان و تجار، هوجستان و اجار نامیده شد و بخش دیگر محل سکونت اشراف و بزرگان که هرمشیر نام داشت.
در زمان ورود اسلام به ایران، اعراب آن بخش از شهر راکه محل سکونت اشراف بود ویران می‌کردند. بخش دیگر شهر که هوجستان واجار نام داشت به دلیل رونق تجارت از تعرض اعراب مصون می‌ماند و به زبان عربی سوق الاهواز نامیده و تا پایان سلسله ساسانی به همین نام خوانده شد.
شاید دانستن این موضوع نیز جالب باشد که نام هرمزد اردشیر بعنوان یک دوره ساسانی، پشت سکه‌ها ضرب شد. پس از انقراض سلسله ساسانیان این شهر نیز رو به ویرانی نهاد. تا زمان عضدالدوله دیلمی که این شهر دوباره توسط او تجدید بنا شد. چندی پس از او، شهر دوباره رو به ویرانی رفت و تبدیل به یک روستا شد.
در دوره قاجاریه به دلیل قرارداد با انگلیسی‌ها و آزادی کشتیرانی در کارون، شهر هرمز اردشیر دوباره مورد توجه و مرکز ثقل تجارت قرار گرفت و توسط ناصرالدین شاه قاجار بار دیگر بنا شد و به نام او، ناصری یا ناصریه نامیده شد.
با توجه به ارزش‌های تاریخی شهر هرمز اردشیر و از آنجا که بقایای شهر هرمز اردشیر در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و اسناد و مدارک آن نیز در اداره کل میراث‌فرهنگی خوزستان موجود است عبور قطار شهری از محدوه اهواز قدیم این شهر باستانی را دستخوش اتفاقات ناخوشایند می‌کند که لازم است اداره کل میراث‌فرهنگی خوزستان نسبت به انجام وظیفه خود برای پاسداری از میراث گرانبهای این شهر کوتاهی نکند و از تخریب محوطه‌های تاریخی اهواز جلوگیری شود. بدین ترتیب باید از مسئولین میراث فرهنگی خواست که با سیاست های غلط میراث فرهنگی کشور قربانی نشود. چرا که وظیفه اصلی سازمان میراث‌فرهنگی نجات‌بخشی و حفظ آثار و محوطه‌های باستانی است.
منابع:
- آثار و بناهای تاریخی خوزستان، بخش دوم، تألیف احمد اقتداری، چاپ دوم، ۱۳۷۵، نشر اشاره
- خوزستان کهگیلویه و مهندسی جغرافیای تاریخی و آثار باستانی، احمد اقتداری، چاپ دوم ۱۳۷۵، نشر آیات
- شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، پیگلوسکایا، ترجمه عنایت‌الله رضا، چاپ اول ۱۳۶۷، تهران، نشرعلمی و فرهنگی.
- تاریخ طبری، محمد بن جریر طبری، ج ۲، ابولقاسم پاینده، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، نشر اساطیر.
- دایره‌المعارف ایرانیکا.
- از شار تا شهر – تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر وسیمای کالبدی آن تفکر وتأثر، سید محسن حبیبی، چاپ دوم، ۱۳۷۸، دانشگاه تهران.
- نظری به خوزستان، سخن، م طباطبایی، نشر وزارت اطلاعات.
- حدود العالم من المشرق الی المغرب، سال ۳۷۲ ه.ت به کوشش منوچهر ستوده، نشر کتابخانه طهوری ۱۳۶۲٫
- فارسنامه، ابن‌بلخی، به کوشش علی نقی بهروزی، نشر اتحادیه مطبوعاتی فارسی، شیراز، ۱۳۴۳٫
- زین الاخبار، گرویزی، تصحیح عبدالحی حبیبی، نشر بنیاد و فرهنگ ایران، ۱۳۴۷٫
- تاریخ خوزستان، سید محمد علی امامی اهوازی، چاپ اول، ۱۳۴۹، نشر انجمن آثار و مفاخر.
- تاریخ پیامبران و شهریاران، حمزه اصفهانی، دکتر جعفر شعار، چاپ دوم ، ۱۳۶۷، امیرکبیر.
- طرت البلدان، اعتماد السلطنه، به کوشش پرتو نوری، نشر توس، چاپ اول، ۱۳۶۴٫
- مسالک و ممالک، اصطخری به اهتمام ز ایرج افشار، ناشر علمی و فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۶۸٫
- صوره الارض ابی حوقل، دکتر جعفر شعار، چاپ دوم، تهران، ۱۳۶۶، امیرکبیر.
- پیرامون اهواز (مندرج در مجله شهرداری‌ها) سال ششم، شماره ۵، ۱۳۴۰٫
- معجم البلدان، یاقوت حموی، معاونت پژوهشی پژوهشکده باستان‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۸۳٫
- تاریخ پانصد ساله خوزستان، احمد کسروی، دنیای کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۶٫
- تاریخ سیستان، تألیف حدود ۴۴۵-۷۲۵، به تصحیح ملک الشعرا، به همت محمد رمضانی، تهران ۱۳۱۴، چاپ اول.
- کارنامه اردشیر بابکان، ترجمه بهرام فره وشی، نشر دانشگاه تهران، تهران ۱۳۵۴، چاپ دوم، ۱۳۷۸٫
