علیرضا حاجی اشرفی
فعال گردشگری دماوند
شهر کیلان در دره‌ای بسیار سرسبز در حاشیه رودخانه جمارود و در ۷۲ کیلومتری شرق تهران واقع شده است. شهر باستانی کیلان در دماوند است و نام قدیم آن «کیان» و پایتخت تابستانی سلسه اساطیری کیانیان بود.
کهن‌ترین نشانه حضور انسان در کیلان با توجه به دوره پارینه‌سنگی و براساس کاوش هیات باستان‌شناسی میراث‌فرهنگی استان تهران در قلعه «حاج عسگر» کیلان به اثبات رسیده است.
کیلان قدمت زیادی دارد و از جمله پایتخت تابستانی سلسله اساطیری کیان به شمار می‌آمد. به همین دلیل هم کیلان نام گرفت. در زبان فارسی، کیلان مشتق از دو کلمه «کی» و «لان» است. «کی» نام شاهان کیانی مانند «کی خسرو»، «کی کاووس» بود و «لان» به معنای جایگاه است.
شهر کیلان حتی در دوره قاجار و پهلوی از جمله مناطق پرجمعیت دماوند بود و برخی بزرگان قاجار و خان‌های محلی در این منطقه ساکن بودند.
باستان‌شناسان آثاری از انسان‌های دوره پارینه‌سنگی جدید متعلق به هزاره شانزدهم قبل از میلاد مسیح در این ناحیه بدست آوردند. علاوه بر قلعه باستانی حاج عسگر، وجود تپه باستانی «خرابه فاجان» به شماره ثبت ملی۱۳۵۶۰، «قلعه سلسال»، قلعه «توله‌کان» زیارت، قلعه «حاج شکرالله»، قلعه «کوهان»، قلعه «ایرج»، قلعه «دغدو» (زرد کمر)، برج و احتمالا اتشکده «شاهان قلعه»، قلعه «دختر بولان»، قلعه «بهمن»، قلعه «وان»، برج دیده‌بانی «کردر»، قلعه «پیرزن» و بسیاری تپه‌های باستانی دیگر نشان از اهمیت شهر کیلان بواسطه قرار گرفتن در راه مواسلاتی ری به طبرستان و ایوانکی به گرمسار دارد.
گفته می‌شود قلعه‌هایی که در بالا نامشان ذکر شد همگی در دوران حمله قوم آشور به ایران در این منطقه تخریب شدند و حالا تنها غیر از ثبعه حاج عسگر که یک برج دیده بانی ان سالم مانده است و قلعه کوهان باقی مانده‌اند.
مسجد جامع این شهر بنایی ستودنی است؛ محوطه داخل مسجد ۱۵ ستون قطور دارد که فوق‌العاده منظم است؛ قدمت این مسجد به دوران ایلخانی می‌رسد. این مسجد بر روی یک معبد باستانی به جای مانده از آیین مهر و بر آتشکده زرتشتیان در دوره‌های بعد احداث شده است. کیلان دارای چند حمام قدیمی و تاریخی به نام‌های حمام «شمس»، حمام عمادالدین، حمام «ارج مال»، حمام «فاجان» و حمام «کوهان» نیز بود.
کیلان همچنین دارای یک آب انبار قدیمی و یک کاروانسرای قاجاری بود که به کاروانسرای حاج میرزاقلی شهرت داشت.
کیلان در دوره کیانیان و پیشدادیان از سلسله‌های اسطوره‌ای ایران، اقامتگاه تابستانی بود و به بهشت گمشده شهرت داشت. سلسله‌های اسطوره‌ای ایران اما در زمستان اقامتگاه خود را به ایوانکی و آرادان گرمسار منتقل می‌کردند.
جدای از این آثار تاریخی، شهر کیلان و روستاهای اطراف آن گستردگی زیادی نیز دارند. بیشتر مردم این شهر به باغداری اشتغال داشتند و کیلان مرکز تولید و صادرات قیسی به روسیه و آلمان و پس از آن اروپا و آمریکا بود تا جایی که صادرات قیسی خاکستری از کیلان به روسیه شهرت جهانی یافت.
اما پس از آن که وضعیت عمومی مردم ایران به دلیل وقوع جنگ جهانی اول بغرنج شد، راه صادرات قیسی کیلان به روسیه و آلمان هم بسته شد و سرمازدگی پی‌درپی موجب رنج فراوان معیشتی مردم منطقه و پراکندگی جمعیت کیلان و ورشکستگی بازرگانان شد.
دلیل عمده اسکان مردم در کیلان، برخورداری از موقعیت کوهستانی، آب‌وهوای مطبوع ،سرسبزی، تنوع درختان و فراوانی آب، حاصلخیزی خاک و موقعیت استراتژیکی بود که این منطقه را به عنوان یکی از راه‌های منتهی به جاده ابریشم مورد توجه کاروانیانی که در مسیر ابریشم مورد هجوم راهزنان قرار می‌گرفتند و این نقطه را به عنوان یک مسیر امن برمی‌گزیدند.
تداوم این ویژگی باعث شد که هم اکنون نیز شهر کیلان به عنوان یکی از نقاط خوش آب و هوای استان تهران مطرح باشد.
مناطق باستانی و تفریحی در کیلان گسترده هستند و نیاز به ساماندهی و حفاظت بیشتر دارند. برای نمونه به تپه سلسال، دره بسیار زیبای ارتشان، بندهای سرخه، بند بلند، بند میان و بزرگترین بند امان، سنگ صندلی، کوه چهار سرو کوهی با سروهایی به عمر حدود ۲ هزار سال، چشمه‌های ویشه بزرگ که تامین کننده آب قلعه مزدک و قنات سنگ دره و قلعه خرابه فاجان اشاره می‌شود که هر کدام با لوله‌های سفالی به طول بیش از ۳کیلومتر آب را به قلعه‌ها هدایت می‌کردند. تپه چینک بولان، دره ناهی، درختان چنار محله ساران و چنار چهار چشمه با دور تنه حدود ۲۰متر نیز از آثار دیدنی شهر باستانی کیلان هستند.
جدای از جاذبه‌های گردشگری ذکر شده، روستای هدف گردشگری زیارت در سه کیلومتری کیلان یکی از نقاط بسیار تماشایی و سرسبز برای گردشگران است. این روستا به عنوان روستای هدف گردشگری زیارتی نیز شناخته می‌شود و وجود بنای بنای صفوی امامزاده عیسی در این روستا، زیارت را به یکی از جاذبه‌های ترکیبی گردشگری تفریحی و زیارتی تبدیل کرده است.
میانگین سنی ساکنان کیلان، نسبتا بالا است اما نکته جالب در این شهر آن است که تمام مردم باسواد هستند و براساس آمارها ۷۵ درصد ساکنان این منطقه دارای تحصیلات عالی دانشگاهی و از کارکنان مراکز علمی بزرگ جهان همچون ناسا و دانشگاه‌های معتبر اروپا و آمریکا هستند.
