کشف قطعاتی از ظروف شیشه‌ای و سنگی، سرباره‌های صنعتی و شناسایی کوره سفالی در حاشیه شهر تاریخی تون، نشان از مرکزیت این شهر در تولیدات صنعتی منطقه جنوب خراسان در عهد باستان دارد.محمداسماعیل اسماعیلی جلودار، سرپرست هیئت باستان‌شناسی شهر تاریخی تون با اعلام این خبر به پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری گفت: فصل اول کاوش لایه‌نگاری در ارگ تون شهر فردوس با هدف شناخت توالی فرهنگی با کاوش در دو گمانه ۱۰ در ۱۰ متر در شمال و جنوب این محوطه به پایان رسید.
او کشف آثار دوران تاریخی و صدر اسلام در ارگ قدیم تون شهر فردوس را بخشی از نتایج به‌دست‌آمده در پژوهش مشترک کاوش باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی و دانشگاه تهران اعلام کرد که با مجوز ریاست پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری انجام شده است.
به گفته این باستان‌شناس، در این کاوش آثاری از دوران ساسانی، احتمالا سلوکی و دوران اسلامی به‌دست آمد.
اسماعیلی گفت: مطالعات اولیه انجام‌شده در این کاوش منجر به شناسایی دو دوره فرهنگی تاریخی و اسلامی شامل آثار معماری (کف استقراری و احتمالا کوره یا تنور) و در کنار آن یافته‌های ارزشمندی از گونه‌های سفالین قرون اولیه اسلامی و احتمالا دوره ساسانی شد.
او افزود: سفال‌های اسلامی به دست آمده شامل؛ سفال با لعاب تک رنگ، سفال‌های گونه نیشابور بویژه گونه کتیبه‌دار، سفال با لعاب ارغوانی که برخی باستان‌شناسان آن را گونه بامیان نام نهاده‌اند- اما فروانی آن در فرهنگ منطقه خراسان به گونه‌ای است که به نظر مرکزیت این گونه در حوزه خراسان ایران بیشتر است تا در افغانستان- سفال‌های منقوش و سفال با تزیین قالبی نوع سلجوقی و به میزان کمتری سفال دوره ایلخانی، تیموری و صفوی است.
این باستان شناس با اشاره به از بین رفتن سطح اصلی ارگ تاریخی تون در برنامه توسعه شهری بویژه بعد از زلزله گفت: در این پژوهش آثاری از نهشته‌های قرون میانی بدست نیامد، اما نتایج بررسی سطحی انجام شده، نشان از استفاده از ارگ حداقل تا پایان دوره صفوی و به احتمال قاجار دارد، امری که در متون نوشتاری به آن بصورت کامل اشاره شده است.
او به‌دست آمدن آثار سفالین مربوط به دوره ساسانی در این کاوش و نیز تک یافته سلوکی بدست آمده را نشان از وجود استقراری قدیمی‌تر از دوران اسلامی در فردوس یا تون دانست که نتایج تکمیلی آن پس از تکمیل مطالعات بصورت مقاله و کتاب در اختیار محققان قرار خواهد گرفت.
سرپرست هیئت باستان‌شناسی تون افزود: در پایان کاوش، برای حفاظت از آثار معماری کشف شده، با هماهنگی باستان‌شناسان کاوشگر و کارشناسان مرمت و احیای پایگاه شهر تاریخی تون، پوشش کاهگل اجرا شد.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران گفت: بدست آمدن قطعاتی از ظروف شیشه‌ای و سنگی و سرباره‌های صنعتی بویژه کوره سفالی شناسایی شده در حاشیه شهر تاریخی تون، نشان از مرکزیت این شهر در تولیدات صنعتی منطقه جنوب خراسان دارد که تکمیل شدن مطالعات باستان‌شناسی در آن ضروری است.
این باستان‌شناس، شرق ایران، بویژه خراسان‌جنوبی را منطقه فرهنگی کمتر شناخته شده اما مهم در باستان‌شناسی کشور برشمرد و با ارزشمند خواندن توجه به این حوزه فرهنگی توسط اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی، ضرورت تداوم مطالعات توسط گروه‌های باستان شناسی را اقدامی ضروری در شناخت فرهنگ بومی منطقه دانست.
او گفت: این مطالعات باعث پیشگیری از نام گذاری واژگان جعلی برای فرهنگ‌های این منطقه توسط باستان‌شناسان خارجی فعال در کشورهای همجوار می‌شود.
این باستان شناس ،تخریب ارگ قدیم تون و ساخت گاراژ و کارخانجات کوچک در محدوده ارگ که پس از زلزله مهیب این شهر در سال ۱۳۴۷ رخ داده است را مهمترین مانع کاوش‌های باستان شناسی خواند و تصریح کرد: در صورت احیاء و تملک نشدن اندک فضاهای باقی مانده از ارگ که شامل بخش‌هایی از خندق، بارو و برج می‌شود از بین رفته و مدفون خواهد شد.
او یکی از جاذبه‌های قابل برنامه‌ریزی برای شهر تون را کاوش و پی‌گردی برج و باروی تون دانست و گفت: پیش از این باستان‌شناسانی از استان خراسان در این شهر بصورت محدود کاوش داشته‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به کاوش‌های آقای طغرایی و همکارانش اشاره کرد.
شهر تون که در دوره پهلوی اول به فردوس تغییر نام داد، از جمله شهرهای مهم صدر اسلام و دوران تاریخی است که در متون نوشتاری به آن توجه ویژه شده است. بسیاری از اندیشمندان از جمله ناصرخسرو از این شهر بازدید داشتند و به نظر می‌رسد نخستین‌بار نام شهر تون در کتاب اشکال العالم آورده شده و مقدسی در کتاب خود اولین اشاره مستقیم به این شهر را با نام بردن از دژ، مسجد جامع و کاریز تون داشت.
تون نخستین شهر پس از عبور از کرمان و یزد و اصفهان به جنوب خراسان و شاهراه موسوم به ابریشم و راه خراسان بزرگ است که جنوب و فلات مرکزی ایران تنها از طریق آن است که به سبزوار، نیشابور، گناباد، مشهد و سایر شهرهای ماوراء النهر و افغانستان و در ادامه آسیای میانه و کشور چین متصل می‌شود.
این منطقه که در متون تاریخی به ولایت قهستان مشهور است یکی از سه حاکم نشین مهم جنوب خراسان در کنار قائن و طبس است. از این رو، اشارات فراوانی در نوشته‌های صدر اسلام به شهر تون شده است.
وجود قنات بلده بعنوان شاهکاری بی‌بدیل از فناوری استحصال آب و انتقال آن به فردوس به طول حداقل ۳۵ کیلومتر که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است، در کنار بناهای برجای مانده از صدر اسلام همچون مسجد کوشک، مسجد جامع فردوس(تون)، مدرسه علیا، حمام‌ها و آب انبارها به همراه پایاب قنات‌های آن، این شهر را به یکی از بهترین شهرهای ایران از نظر جاذبه‌های تاریخی قرار داده که امروز زائران امام رضا(ع) در مسیر عبوری خود از کویر از آن عبور و از آثار این شهر تاریخی بازدید می‌کنند.
