صدای میراث: تنوع دید ناصرالدین شاه به عکاسی و آثار به جا مانده از وی حکایت از بینش خاص او نسبت به عکاسی دارد و یکی از دلایل این امر دیدن آثار عکاسان مختلف و بویژه عکاسان اروپایی بود که وی در طول سفرهایش به اروپا آن‌ها را ملاقات می‌کرد.
به گزارش پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، جمشید حاتم عضو هیئت علمی دانشکده هنر و معماری با بیان این مطلب در نشست تخصصی همایش ملی هنر ایران در دوره قاجار، به بیان بخشی از مقاله «عکاسان تک چهره‌نگار قاجار» پرداخت.
او در ابتدای این نشست که به همت پژوهشکده هنرهای سنتی پژوهشگاه برگزار شد، به تقسیم‌بندی عکاسان خارجی و ایرانی تک چهره‌نگار در زمان قاجار اشاره کرد و گفت: «ژول ریشار» (ریشارخان)، «لوییجی مونتابونه»، «آنتوان سوریوگین» (آنتوان خان)، «ارنست هولستر»، «ایوانف» (روسی خان) و «ژوزف پاپازیان» عکاسان خارجی بودند که در این عرصه فعالیت می‌کردند.
این پژوهشگر در ادامه به معرفی هر یک از این افراد پرداخت و گفت: ژول ریشار درحدود سال ۱۸۱۶ میلادی (۱۲۳۱ هجری قمری) در فرانسه چشم به جهان گشود. او در ۲۸ سالگی پاریس را به قصد ایران ترک کرد و به تبریز رسید و در سال ۱۲۶۰ هجری قمری و در یک خانواده تهرانی به سمت معلم زبان فرانسه استخدام شد.
به گفته وی، از عکس‌های «ریشار خان» که بر لوحه‌های سیمین به شیوه داگر‌وتیپ گرفته بود اثری نمانده، لیکن از چند عکس برداشته شده به دست او که یکی پرتره محمدشاه و دوتای دیگر پرتره‌های کودکی و جوانی ناصرالدین شاه است که «میرزاخان کمال الملک غفاری» در سال ۱۸۷۸ میلادی سه یا چهار تابلو رنگ روغن روی بوم ساخته است.
ناصرالدین شاه شیفته عکس و عکاسی
او در ادامه از «ملک قاسم میرزا»، «آقا رضاخان اقبال السلطنه»، «ناصرالدین شاه قاجار»، «میرزا احمدخان صنیع السلطنه»، «محمدجعفر میرزا» و «عبدالله قاجار میرزا» به عنوان عکاسان ایرانی نام برد و افزود: عکس‌های ناصرالدین شاه، نشان از انسانی بیقرار و شیفته عکس و عکاسی دارد و تنوع دید وی به عکاسی و آثار به جای مانده از وی حکایت از بینش خاص او نسبت به عکاسی است.
حاتم یکی از دلایل این امر را دیدن آثار عکاسان مختلف به ویژه عکاسان اروپایی دانست که وی در طول سفرهای خود به اروپا با آن‌ها ملاقات می‌کرد.
به گفته این پژوهشگر، عکاسی برای ناصرالدین شاه علاوه بر جنبه‌های سرگرم کننده و شگفت‌انگیز تلاشی برای ثبت مسائل و رویدادهای روزمره زندگی پرجلال و شکوه سلطنتی و دغدغه های جاودانگی برای یک پادشاه بود.
حاتم تصریح کرد : عکس‌های دوره اول عکاسی ناصرالدین شاه غالبا از فضای شلوغ و غیرمنسجم از لحاظ ترکیب‌بندی برخوردارند و ضعف وی از نظر پیشینه تصویری و درک زیبایی‌شناسی بصری عیان است. در حالی که در عکس‌های دوره دوم عکاسی او، این ضعف تا حدودی برطرف شده و عکس‌ها از ترکیب‌بندی‌های منسجم و قابل قبول‌تری براساس معیارهای زیبایی‌شناسی عکاسی آن روز برخوردارند.
اهدای نشان افتخار قاجار به عکاسان تزار
محمد محمدزاده عکاس و عضو فدراسیون بین‌المللی عکاسی هنری فیاپ فرانسه دیگر سخنران این نشست با بیان بخشی از مقاله «اهدای نشان قاجار به عکاسان تزار» گفت: در قرن ۱۹ میلادی مدال و نشان‌ها، افتخاری بود که عکاس متبحر و سرشناس از پادشاه، دولت و افراد مهم سلطنتی یا نمایشگاه‌ها دریافت می‌کرد.
وی با بیان اینکه چاپ تصویر این مدال‌ها در آرم عکاسخانه، وسیله‌ای بود که باعث می‌شد تبحر و اهمیت عکاس را نسبت به دیگر همکارانش نشان دهد تصریح کرد: اغلب عکس‌ها در عکاسخانه‌های غرب و شرق قرن نوزده و اوایل قرن بیست، به یک شاسی مقوایی بعنوان «مقوا عکس، «پاسپارتو» یا «کابینت کارت» نصب می‌شد که نه تنها عکس را از شکستگی حفظ می‌کرد که آرم منقوش عکاس نیز بر پشت آن چاپ یا نصب می‌شد.
او در ادامه به معرفی تعدادی از عکاسان پیشگام و مهم روس که به گرفتن نشان سلطنتی و یا نشان دولت ایران در دوره قاجار مفتخر شدند پرداخت و نماد و محتوای کاربردی این مدال‌ها را توصیف کرد.
این پژوهشگر و عکاس، تاج پادشاهی، نشان تابعیت از پادشاه ایران، تاج زیتون، نماد شکوه پادشاهی ایران، شیر و خورشید زرین (سکه طلا)، نماد لطف پادشاه، شیر و خورشید الماس نشان، نماد تابعیت از کشور ایران، مدال شاهین سلطنتی، نماد تابعیت از سلطنت ایران، لوح سپر شیر و خورشید دولت ایران و نشان تابعیت از دولت ایران را نماد و محتوای این مدال‌ها اعلام کرد.
نخستین سفر ناصرالدین شاه به اروپا
محمدزاده تصریح کرد: شاهان قاجار از زمان سلطنت ناصرالدین شاه، هنگام سفر به روسیه یا وقت عبور از آن کشور برای رفتن به اروپا، گاهی اتفاق می‌افتاد تا عکسی در آنجا بوسیله عکاسان پیشکسوت و مهم روس بردارند که اولین اتفاق، زمان نخستین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سنت پترزبورگ آوریل ۱۸۷۳میلادی شکل گرفت.
وی گفت: سرجیو لویتسکی عکاس شهیر روس که به دلیل مهارت اپتیکی، سال ۱۸۴۹میلادی در نمایشگاه داگرئوتیپ «استودیوی شوالیه» پاریس مدال بهترین نورپردازی عکس داگرئوتیپ را از لویی داگر کسب کرده بود، به دلیل شهرتش در فرانسه، در ۱۸۵۹میلادی استودیوی داگرئوتیپ خود را از مسکو به پاریس انتقال داد. اما به درخواست ملکه روسیه بار دیگر مجبور شد در۱۸۶۷میلادی به روسیه برگشته و در سنت پترزبورگ استودیوی بزرگ و مجللی تاسیس کند.
او تصریح کرد : لویتسکی که در ثبت عکس از افراد مهم کشورش شهرت داشت، هنگام اقامت شاه ایران در سنت پترزبورگ، فرصتی پیش آمد تا عکس شاه ایران را نیز ثبت کند. شاه نیز او را به مدال زرین شیر و خورشید مفتخر کرد.
کارت پستال سرآغازی برای عمومی شدن عکس و عکاسی در ایران دوران قاجار
محمد زرقی عضو هیات علمی دانشکده هنر دانشگاه نیشابور که با مقاله «کارت پستال سرآغازی برای عمومی شدن عکس و عکاسی در ایران دوران قاجار» در این همایش شرکت کرده بود، با طرح این دو پرسش که با توجه به اینکه عکاسی ۳ سال بعد از اختراع وارد ایران شد، چرا این پدیده به کندی وارد عرصه عمومی جامعه ایران شد؟ و چه عواملی بر جریان توسعه عکاسی در میان عموم مردم ایران تاثیرگذار بود؟ سخنانش را آغاز کرد.
او گفت: مقاله حاضر سعی بر آن داردبا کاربست روش تاریخی و رویکرد توصیفی و تحلیلی و کاربرد نظریه تاریخ اجتماعی به بررسی جایگاه و نقش کارت پستال‌های عکاسی در ترویج فرهنگ عکاسی درمیان عموم مردم جامعه ایران دوران قاجار بپردازد.
