صدای میراث: غار-دژ باستانی اسپهبد خورشید در شهرستان سوادکوه مازندران در منطقه دوآب شهر پل‌سفید، همچنان به حال خود رها شده است.
سه معدن، این اثر مهم باستانی شمال ایران را محاصره کرده‌اند. یکی از آن‌ها درست بالای سر غار-دژ اسپهبد خورشید در حال تراشیدن کوه و گودبرداری به سمت اثر برای ورود به مغاره‌ها و پناهگاه‌های دستکند آن است و خطر ریزش و نابودی سازه‌های معماری داخل غار-دژ را تشدید کرده است. جالب این که معدن مذکور با نظر قوه قضائیه و دستور دادستان مازندران در سال ۱۳۹۵ پلمپ شده بود.
معدن دیگر در پایین دست عرصه و حریم درجه ۱ غار-دژ اسپهبد خورشید در حال فعالیت است و با تمامی دامنه شمالی و جبهه شرقی و عرصه و حرایم آن را برداشت کرده است، درست مانند کاری که کوه‌خوارها انجام می‌دهند.
اما در کوه روبرو که در حریم غار-دژ اسپهبد خورشید قرار گرفته است، معدن دیگری با ارتعاش انفجارهای مکرر معدنی در مقابل دهانه اثر موجبات ریزش و رانش کوه «سُرخِل» و نابودی محوطه‌های باستانی آن شده و بازتاب انفجارها، موجبات ریزش سازه‌های باستانی غار-دژ چند هزارساله و منحصر به فرد شده است.
یک میدان تیر نیز پایین دست غار-دژ اسپهبد خورشید قرار داشت که پس از اقدامات سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در سال ۱۳۹۵ آن به اتمام رسید.
معدنکاوی و تهدید مداوم اسپهبد خورشید
تنها فعالیتی که اکنون غار-دژ اسپهبد خورشید را تهدید می‌کند، فعالیت‌های معدنی و اصرار بر استخراج معادن از سوی سه مالک خصوصی است که به هیچ صراطی مستقیم نیستند و براساس شنیده‌های صدای میراث از چنان نفوذی در استان مازندران برخوردارند که توانسته‌اند تمامی تلاش‌ها برای حفاظت از غار-دژ اسپهبد خورشید را ناکام بگذارند.
آن‌ها حتی برای تداوم فعالیت‌های خود بدون توجه به موازین حفظ میراث تاریخی و طبیعی و خروج از حریم یک اثر ثبت ملی شده، تلاش کردند برخی کارشناسان و مدیران سازمان میراث‌فرهنگی را نیز با خود همراه کنند تا در نقشه تعیین حریم غار-دژ اسپهبد خورشید، تجدیدنظر شود.
چنانکه در نقشه تعیین عرصه و حرایم تهیه شده در اوایل دهه ۹۰ مشخص است که عرصه و حرایم تعیین شده برای حفاظت از این غار و محوطه‌های تاریخی اطراف آن، بسیار کوچک، غیراصولی و غیرکارشناسی تعیین شده و در دامنه شمالی اثر مذکور، نقشه حریم بریده شده و به جای توجه به محوطه روبروی اثر، کوه‌های پشت سر غار-دژ اسپهبد خورشید را به حریم این اثر تاریخی الحاق کرده‌اند تا کسری مساحت حریم پوشانده شود و معادن موجود در حریم غار حفظ و همچنان اجازه فعالیت داشته باشند.
اعمال نفوذ معدنکار‌ها برای انجام فعالیت در حریم غار- دژ اسپهبد خورشید و در عرصه محوطه‌های تاریخی پیرامون این اثر ثبت ملی شده کشور کار را به جایی رسانده است که صدای اعتراض سامان توفیق مدیر پروژه غار-دژ اسپهبد خورشید هم بلند شده است.
تلاش شکست خورده در صیانت از اسپهبد خورشید
سامان توفیق به صدای میراث گفت: سال ۱۳۹۵ پس از پایان دو فصل مطالعات باستان شناختی و معماری غار-دژ اسپهبد خورشید که پشت سر هم انجام گرفت، برنامه ۵ ساله‌ای مطابق با استانداردهای روز دنیا و با هدف آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی و حفاظت و نگهداری این اثر تاریخی و طبیعی ارایه شد که استقرار کانکس نگهبانی و اقدامات حفاظتی همچون؛ نصب داربست‌ها برای تثبیت معماری معلق و بخش‌های ریزشی غار-دژ اسپهبد خورشید و ایجاد راه دسترسی ایمن و نصب تابلوها، بخش‌هایی از آن برنامه بود.
این باستان شناس و مدیر پروژه غار دژ اسپهبد خورشید اما تاکید کرد، تمامی این برنامه بستگی به خروج معادن از حریم درجه ۱ غار-دژ اسپهبد خورشید و تعطیلی میدان تیر واقع در پایین دست این اثر باستانی داشت.
داستان غار-دژ اسپهبد خورشید اما با اتفاقات ناخوشایند دیگری درهم آمیخت. معدن روبروی اثر مذکور، برداشت توأم با انفجارهای مداوم را انجام داد که به ریزش ساختارهای کهن غار-دژ اسپهبد خورشید منجر شد. ارتعاش بالای صدای تولید شده ناشی از انفجارهای روبروی غار-دژ اسپهبد خورشید، درست به دهانه اثر برخورد می‌کند و بنیان آثار معماری داخل غار را متزلزل کرده و در نهایت منجر به فروپاشی سازه‌های معماری داخل غار شده است.
مالک معدن روبروی غار اسپهبد خورشید هیچ تعهدی نسبت به رعایت قوانین و ضوابط فعالیت در حریم محوطه‌های تاریخی ندارد. مالک معدن بالا دست غار نیز تصمیم به انفجار شبانه معدن با حجم زیادی از مواد منفجره گرفته بود که در سال ۱۳۹۵ یگان حفاظت میراث‌فرهنگی جلوی این انفجار را گرفت و توانست مقادیر زیادی مواد منفجره را که برای انفجار بالای سر غار-دژ اسپهبد خورشید حمل می‌شد، کشف کند.
شایعاتی اکنون در مازندران وجود دارد که براساس آن‌ها معدن‌کاو‌ها در جستجوی خزانه اشیای قیمتی شاهان طبرستان در حریم غار-دژ اسپهبد خورشید هستند و به همین دلیل علاقه‌ای برای انتقال معادن خود به نقاط دیگر که رگه‌های استخراج معدنی با حجم بیشتر را در خود دارد نشان نمی‌دهند و اصرار به ماندگاری دارند.
منابع محلی اما به صدای میراث گفته‌اند که معدن روبروی غار-دژ اسپهبد خورشید که به قوانین میراث فرهنگی نیز پایبند نیست و اقدام به انفجارهای پی‌درپی برای برداشت معدنی مقابل دهانه غار-دژ اسپهبد خورشید می‌کند، متعلق به رییس اتحادیه شن و ماسه‌داران استان مازندران است که البته از نفوذ بالایی در این استان و حتی خارج از استان برخوردار است.
حریم دستکاری شده به نفع معادن
صدای میراث در پیگیری‌های خود متوجه شده است که حتی نقشه بازنگری تعیین عرصه و حرایم غار-دژ اسپهبد خورشید که توسط سامان توفیق، مدیرپروژه غار-دژ اسپهبد خورشید و تیم نقشه‌برداری تهیه و به اداره کل میراث‌فرهنگی استان مازندران ارائه شده بود در آن اداره کل و در معاونت میراث فرهنگی، دستخوش تغییرات شده است.
مسئولان استانی و کشوری سازمان میراث‌فرهنگی حتی از نشان دادن نقشه اصلاح شده به مدیرپروژه غار-دژ اسپهبد خورشید تا به امروز امتناع کرده‌اند.
نکته جالبتر آن که بدون اطلاع مدیریت پروژه و پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و در اقدامی عجیب و بی‌سابقه، یکی از کارشناسان اداره کل میراث‌فرهنگی استان مازندران، یک نقشه‌بردار را با عنوان مدیر پروژه و فرد دیگر را به عنوان نقشه‌بردار در جلسه تعیین عرصه و حریم سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری جا زده و این اقدام حتی اعتراض برخی مسئولان و کارشناسان میراث را نیز در پی داشت، تا جایی که نقشه دستکاری شده تعیین عرصه و حریم بار دیگر به اداره کل میراث‌فرهنگی استان مازندران بازگردانده شد.
پیگیری صدای میراث مشخص کرد که یکی از کارشناسان دفتر ثبت آثار تاریخی با حضور در محوطه غار-دژ اسپهبد خورشید اصرار داشته معادن واقع در حریم درجه یک غار-دژ اسپهبد خورشید که یک اثر ثبت ملی شده است، به گونه‌ای در نقشه تعیین حریم قرار بگیرند که خارج از حریم این اثر تاریخی باشند و براساس این اصرار، نقشه تعیین حریم غار-دژ اسپهبد خورشید باید به گونه‌ای طراحی می‌شد که شامل معادن نشود.
معادن فعال در حریم غار-دژ اسپهبد خورشید، درست در منظر بصری این اثر تاریخی نیز واقع شده‌اند و بنابراین باید در نقشه تعیین حریم قرار بگیرند. اما کارشناس دفتر ثبت آثار تاریخی که به همراه معاون وقت میراث‌فرهنگی استان مازندران به محل غار-دژ اسپهبد خورشید رفته بودند، اصرار می کنند که معدن روبروی این غار جابجا نشود و در حریم هم گنجانده نشود. در حالی که انفجارهای پی‌درپی این معدن، غار-دژ اسپهبد خورشید را بیش از هر فعالیت دیگری تهدید می‌کند و منجر به فروپاشی سازه‌های معماری داخل این اثر ثبت ملی شده کشور شده است.
معدن واقع در روبروی غار دژ اسپهبد خورشید در چند ده متری اثر واقع شده و براساس قوانین میراث فرهنگی باید هرگونه انفجار تا شعاع سه کیلومتری آثار تاریخی حذف شوند. این در حالی است که روزانه ۲ انفجار بزرگ، درست روبروی دهانه غار-دژ اسپهبد خورشید برای برداشت‌های معدنی انجام می‌شود.
اداره میراث‌فرهنگی استان مازندران نیز از پس مالک معدن برنیامده است و در این شرایط بهتر است بازرسی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری پیگیری کند تا دلیل این اصرار به ادامه فعالیت معدنی و مخالفت با توقف فعالیت معدنی در حریم یک اثر تاریخی مشخص شود.
اصرار مالک معدن مقابل غار-دژ اسپهبد خورشید که بیش از ۶ معدن دیگر در این نقطه را نیز زیر پوشش خود دارد، برای ماندگاری در این نقطه و حاضر نشدن به جابه‌جایی معدن به نقطه‌ای دورتر خود جای بررسی دارد. معادن موجود در مقابل و بالا سر غار-دژ اسپهبد خورشید در یک سایت باستانی قرار گرفته است و تمامی عرصه‌ای که این معادن در آن‌ها فعال هستند، متعلق به سازمان میراث فرهنگی است و باید هر چه سریعتر تخلیه شوند.
اسپهبد خورشید از پرستشگاه آیین مهر تا افسانه گنج پادشاهان
سامان توفیق دکترای باستان‌شناسی و مدیر پروژه غار-دژ اسپهبد خورشید در توصیف ارزش‌های تاریخی غار-دژ اسپهبد خورشید به صدای میراث می‌گوید: غار اسپهبد خورشید یک اثر بسیار ارزشمند است و پیشینه چند هزارساله در این غار وجود دارد. آنطور که در متون تاریخی آمده است، منوچهر پیشدادی در نبرد با افراسیاب و تورانیان با محاصره تبرستان، به این غار آمد و خزانه خود را در این غار نهاد و اینجا سنگر گرفت.
به گفته او،غار-دژ اسپهبد خورشید در دوره آغار تاریخی، یک پرستشگاه آیین مهرپرستی بود و وجود تاق عظیم،غارهای دستکند، دهلیزها و نقب زیرزمینی این اثر کهن، شواهدی از یک میترائیوم یا نیایشگاه آیین مهر است. در دوره ساسانی هم به دست اسپهبدان آل قارن که توسط خسرو اول بر خراسان و تبرستان منسوب شده بودند، به دژی برای استقرار خاندان شاهی و خزانه تبدیل شد؛ پس از حمله اعراب به ایران، اموال ارزشمند شاهنشاهی ساسانی در اینجا نگاهداری می‌شد تا در خلافت عباسیان و سقوط آل گاوباره و آل قارن در این صفحات، این گنجینه غارت و به بغداد برده شد و تا زمان اسارت و کشته شدن آخرین اسپهبد تبرستان؛ اسپهبد مازیار قارن بخشی از اسلحه خانه و خزائن وی در اینجا قرار داشت. یاقوت حموی هم در معجم‌البلدان اشاره می‌کند که اموال پادشاهان ایران در این غار دژ نگهداری شده است.
اما معدنکاوان در روبروی غار-دژ اسپهبد خورشید چه خسارات دیگری به این سایت باستانی وارد کرده‌اند؟ صدای میراث دریافته است که درست همانجا که روبروی غار-دژ اسپهبد خورشید انفجارهای پیاپی صورت می‌گیرد، نزدیک به هزار گور باستانی از دوره اشکانی و ساسانی قرار گرفته بود، که اشیای تاریخی زیادی را در خود جای داده بودند. سایت باستانی غار-دژ اسپهبد خورشید،جدای از غار-دژ منحصر به فرد خود، ۳۳ محوطه تاریخی از عصر آهن تا صدر اسلام را نیز در خود جای داده است که فعالیت‌های معدنی تهدید جدی در این مهمترین سایت تاریخی شمال ایران است.
باستان‌شناس‌ها دریافته‌اند که اطراف غار-دژ اسپهبد خورشید قلاع باستانی، آتشگاه، نیایشگاه آیین مهر، گورستان وغارهایی وجود دارند که به اعتقاد بومیان، احتمال وجود اشیای تاریخی در آن‌ها وجود دارد. درست در همین محوطه است که معادن رییس اتحادیه معادن شن و ماسه‌داران استان مازندران هم واقع شده و مالک این معادن به هیچ صراطی برای حفظ آثار تاریخی این محدوده مستقیم نیست و تمام تلاش‌ها برای تعطیلی فعالیت‌های معدنی را به شیوه‌های گوناگون خنثی می‌کند.
سامان توفیق مدیر پروژه غار-دژ اسپهبد خورشید به صدای میراث می‌گوید: غار-دژ اسپهبد خورشید یکی از مهمترین ساختارهای عهد باستان در شمال ایران است که منحصرترین نوع معماری دفاعی در ایران و آسیا را در خود جای داده است. به گفته این باستان‌شناس، نمونه این سازه‌ها در اروپا و آمریکا نیز وجود دارد، ولی تمام آن‌ها از نظر شگفتی و ابعاد معماری بسیار کوچکتر و ساده‌تر از غار-دژ اسپهبد خورشید و فاقد پیشینه‌ای بلند و قدمت چند هزارساله هستند.
توفیق با اشاره به ظرفیت گردشگری غار-دژ اسپهبد خورشید می‌گوید: غار-قلعه‌ای بنام پریاما در اسلوونی وجود دارد که قدمت آن به سده ۱۶ میلادی می‌رسد و متشکل از یک قصر اربابی در دهانه غار است که البته هیچ ارتباطی هم با غار ندارد. اما جالب اینکه، این سایت بزرگترین غار-قلعه جهان است و برای بازدید آن بلیط فروشی می‌کنند و هزاران گردشگر در سال به این منطقه سفر می‌کنند. در حالی که این غار-قلعه حتی یک سوم ابعاد غار- دژ اسپهبد خورشید را هم ندارد.
نقشه‌ای که پنهان شده است
نقشه حریم غار-دژ اسپهبد خورشید سال ۹۵ بازنگری شد. اما اکنون ۲ سال است که خبری از تصویب و ابلاغ این نقشه از سوی دفتر ثبت آثار تاریخی کشور منتشر نشده و کوشش‌های مدیرپروژه برای ادامه فازهای بعدی پروژه و نصب تابلوهای معرفی و ایجاد حریم حفاظتی برای اثر به بار ننشست.
آنچه مسلم است، کارشناس دفتر ثبت آثار تاریخی که فعالیت‌های مرتبط با تعیین حریم را انجام داده است به همراه معاون میراث‌فرهنگی استان مازندران تلاش کرده‌اند تا نقشه حریم این اثر کوچک شود و معادن موجود در حریم این اثر از نقشه حریم خارج و همچنان در این سایت تاریخی فعال باشند.
خبرهای غیررسمی از سرنوشت نقشه تعیین حریم غار-دژ اسپهبد خورشید نیز بیانگر انجام اصلاحات در این نقشه برای ماندگاری و فعالیت معادن در حریم اولیه این اثر و بیرون گذاشتن معادن از حریم غار دژ اسپهبد خورشید است که این خبرها تنها با انتشار نقشه تعیین حریم غار-دژ اسپهبد خورشید تایید یا تکذیب می‌شوند.
نکته جالب آن که در دو سال اخیر با تلاش‌های صورت گرفته، تمامی معادن فعال در حریم غار-دژ اسپهبد خورشید تعطیل شدند. اما تنها سه معدن هستند که خود را متعهد به رعایت قوانین میراث فرهنگی ندانسته و اقدام به ادامه فعالیت کرده‌اند. همان معادنی که در روبروی دهانه غار دژ تاریخی و بالای سر این غار و زیرپای آن در حال فعالیت هستند و گفته می‌شود مالکیت و پوشش آن‌ها متعلق به رییس اتحادیه معادن شن و ماسه‌داران استان مازندران است که به او لقب سلطان شن داده‌اند.
همین موضوع نیز موجب شده است، معدن‌دارهایی که فعالیت خود را در احترام به قوانین میراث فرهنگی و در دو سال اخیر در سایت تاریخی اسپهبد خورشید متوقف و معادنشان را منتقل کرده بودند، نسبت به تداوم فعالیت سه معدن دیگر در سایت تاریخی غار-دژ اسپهبد خورشید اعتراض کنند و درخواست تداوم و بازگشت معادن خود به سایت غار- دژ اسپهبد خورشید و از سرگیری فعالیت استخراج معدنی در حریم این اثر تاریخی را داشته باشند.
