صدای میراث: پرونده ثبت جهانی ماسوله امسال در یونسکو سوخت و جایگزین‌های این پرونده که شانس بیشتری برای ثبت جهانی در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض عربستان داشتند نیز به دلیل اصرار بر ارسال این پرونده سوخته امکان طرح در یونسکو نیافتند.
اما ماجرای اصرار بر ارسال پرونده ثبت جهانی «منظر فرهنگی ماسوله» که براساس پیگیری‌های صدای میراث مشخص شده است، حتی زمان طرح موضوع نیز با مخالفت مسئولان معاونت میراث‌فرهنگی کشور مواجه شده بود و متولی اصلی ثبت جهانی پرونده‌های ایران در یونسکو صراحتا اعلام کرده بود قادر به ثبت جهانی این پرونده نیست چه بود؟
صدای میراث برای تنظیم این گزارش با چند تن از کارکنان سابق دفتر ثبت جهانی آثار تاریخی، فرهنگی و طبیعی گفت‌وگو کرده است. هیچیک از آن‌ها اما نخواستند نامشان در این گفت وگو درج شود. با این حال اجازه دادند که صدای میراث اظهارات آن‌ها را در قالب یک گزارش منتشر کند.
تلاش‌ها برای ثبت جهانی ماسوله از ۱۲ سال قبل آغاز شده بود و کارشناسان وقت دفتر ثبت جهانی سفرهای متعدد به ماسوله داشتند و ارتفاعات و زیستمندان و طبیعت و معماری و فرهنگ غالب و ساکنان ماسوله را برای تدوین پرونده ثبت جهانی این اثر زیر ذره‌بین گذاشتند. اما همگی تاکید داشتند که شهر ماسوله به دلیل تغییرات زیاد کالبدی و فرهنگی و کارکردی قابلیت ثبت جهانی ندارد. تصمیم بر آن بود که پرونده ماسوله با منظر طبیعی آن نیز سنجیده شود تا شاید راهی برای ثبت جهانی بیابد. آنزمان مشاور خارجی تدوین پرونده ثبت جهانی هیرکانی اما به تدوینگران پرونده اعلام کرد که ماسوله امتیاز ثبت جهانی در یونسکو را ندارد. سرانجام تصمیم بر آن شد که ایران از ارسال پرونده ثبت جهانی ماسوله منصرف شود. حتی در فاصله سال‌های ۹۵-۹۴ شورای سیاستگذاری پرونده‌های ثبت جهانی به این نتیجه رسیده بود که ارسال پرونده ثبت جهانی ماسوله به یونسکو منتفی است. پس از این تصمیم دیگر پرونده ماسوله به محاق رفت چون کارشناسان به این نتیجه رسیده بودند که ماسوله شانس ثبت جهانی ندارد.
پرونده ماسوله به دلیل ناامیدی از ثبت جهانی کنار گذاشته شده بود
کارشناسان و کارکنان سابق دفتر وقت ثبت جهانی آثار ایران در یونسکو به صدای میراث گفتند که «دیگر سراغ پرونده ماسوله نرفتیم. پرونده ماسوله منتفی شده بود و به جای آن که وقت بیشتری برای پرونده‌ای که شانس جهانی شدن ندارد بگذاریم، تهیه پرونده‌های ثبت جهانی آسبادها، کاروانسراها، شهر یزد و معماری خلیج فارس را آغاز کردیم. چون مطمئن بودیم که ماسوله دیگر جای کار ندارد و شانس جهانی شدن هم ندارد.»
کارشناسان و کارکنان سابق دفتر وقت ثبت جهانی، دفتری که با وجود کارنامه موفق در حوزه تهیه و تدوین پرونده‌های ثبت جهانی در ماه‌های گذشته منحل شد و با تعطیلی آن ضربه بزرگی به پروسه تدوین و نوشتن پرونده‌های ثبت جهانی زد، در پاسخ به سوال صدای میراث که اصرار برای ارسال چنین پرونده‌ای به چه دلیل صورت گرفت؟ گفته‌اند: «علامت سوال بزرگی است که چرا اصرار به ارسال یک پرونده سوخته که از پیش معلوم بود شانس ثبت جهانی ندارد صورت گرفت؟ این موضوع درست مصادف با رفتن معاون سابق میراث فرهنگی شد. محمدحسن طالبیان که معاون وقت میراث‌فرهنگی کشور و مسئول تدوین پرونده‌های ثبت جهانی بود، در روزهای پایانی به کارکنان دفتر ثبت اعلام کرد خواسته شده پرونده ثبت جهانی ماسوله را دست بگیرید.»
آنزمان تصور کارکنان وقت دفتر ثبت جهانی این بود که این ابلاغ به معنای شوخی است و شاید وزارت میراث فرهنگی تصمیم گرفته است برای مقابله با فشار مسئولان دولتی و مقامات محلی و رسانه‌ها موضوع تدوین پرونده ثبت جهانی ماسوله را مطرح کند تا از شدت فشارها کاسته شود. ولی واقعا این یک شوخی نبود و محمدحسن طالبیان به درخواست مسئولان وزارت میراث فرهنگی به کارکنان دفتر ثبت جهانی گفته بود که پرونده ماسوله باید ارسال شود.
همانزمان برخی کارشناسان دفتر ثبت براساس آنچه کارکنان سابق این دفتر به صدای میراث گفته‌اند، به دلیل آگاهی از این موضوع که ماسوله شانس جهانی شدن ندارد در جلسه تدوین پرونده ماسوله شرکت نکردند. این اختلاف درست مصادف با تغییرات ایجاد شده در معاونت میراث فرهنگی و رفتن محمد حسن طالبیان از سمت معاونت میراث فرهنگی و نشستن مصطفی پورعلی بر کرسی مدیریت دفتر ثبت آثار تاریخی و انحلال دفتر ثبت جهانی بود.
مدیر جدید دفتر ثبت آثار تاریخی کارشناسان ثبت جهانی را از پرونده ماسوله کنار گذاشت
کارشناسان دفتر منحل شده ثبت جهانی که تهیه و تدوین و ارسال پرونده‌های ثبت جهانی به یونسکو را برعهده داشت به صدای میراث گفتند: «اصرار بر آن بود که پرونده ماسوله به یونسکو برود. به همین دلیل در مرحله نخست مدیر جدید دفتر ثبت آثار تاریخی که خود زمانی مدیر پایگاه میراث فرهنگی ماسوله بود، گروهی را در دفتر ثبت جهانی جایگزین کارکنان سابق کرد که نظر مشورتی کارشناسان را هم قبول نداشتند. آن‌ها تصور می‌کردند تیم قبلی می‌خواهد ماسوله ثبت جهانی نشود. به همین دلیل کارشناسانی که از قبل در دفتر مانده بودند وقتی نظر مشورتی به تیم جدید می‌دادند آن‌ها نمی‌پذیرفتند و می‌گفتند خودمان بهتر می‌دانیم. ۴ نفر بودند که به دفتر ثبت جهانی می‌آمدند و چند نفر دیگر هم در پایگاه میراث فرهنگی ماسوله مشغول شده بودند. کارشناسان قدیمی دفتر ثبت جهانی اما کاملا متوجه ایرادات متون نوشته شده در پرونده‌ای که تیم جدید نوشتن آنرا آغاز کرده بود شدند. اما گوش شنوا برای طرح ایرادات نیافتند. به نظر می‌رسد مدیر سابق دفتر ثبت آثار تاریخی و تیمی که او روی پرونده ماسوله گذاشته بود می‌خواستند بگویند خودمان می‌توانیم اینکار را انجام دهیم. به همین دلیل وقتی تذکراتی در مورد مقایسه تطبیقی ماسوله در پرونده دریافت کردند، بی‌توجه به انتقادات کارشناسی در نوشتن پرونده کار خود را انجام دادند و پرونده پر غلط ماسوله به یونسکو ارسال شد.»
براساس اظهارات کارشناسان قدیمی دفتر ثبت جهانی، «تیم قدیمی دفتر ثبت جهانی در هیچیک از پروسه تدوین و نگارش پرونده دخالت داده نشدند.» آن‌ها هنوز نمی‌دانند که تیم جدید چرا کارشناسان دفتر ثبت جهانی را کنار گذاشت و پرونده‌ای که از سالیان قبل تکلیف کارشناسی آن مشخص شده بود و شانسی برای ثبت جهانی نداشت به یونسکو رفت. پرونده ماسوله حالا دیفر شده است و باید پرونده‌ای از نو نوشته شود و ایرادات کارشناسی عمیق یونسکو بر آن برطرف شود. پرونده‌ای که شاید اصلا نوشته نشود و ایران هم از ارسال مجدد آن به یونسکو منصرف شود. پرونده ماسوله یک امتیاز منفی بر تجارب موفق ایران در ثبت جهانی آثار تاریخی با بهره‌گیری از کارشناسان کار بلد و با تجربه ثبت کرده است. چرا؟ چون به اعلام کارشناسان سابق دفتر منحل شده ثبت جهانی، اصرار بی‌مورد برای نوشتن و ارسال پرونده‌ای شکل گرفته بود که از یک دهه قبل شورای سیاستگذاری ثبت جهانی آثار تاریخی بر نفرستادن پرونده ماسوله به یونسکو تاکید داشت.
دفتر ثبت جهانی چگونه منحل شد؟
کارشناسان سابق دفتر منحل شده ثبت جهانی آثار ایران در یونسکو که خارج از وزارت میراث فرهنگی مستقر بود به صدای میراث گفتند: «همانزمان که تصمیم بر منتفی شدن پرونده ماسوله گرفته شد، تیم ثبت جهان پرونده کاروانسراهای ایرانی را دست گرفت و آنرا جایگزین پرونده ماسوله کرد. پرونده کاروانسراها بسیار عجیب بود که مشابه آن در هیچ کشوری انجام نشده است و ۵۶ اثر تاریخی ایران در آن جای گرفته بود.»
اما درست در همین زمان است که ایده انحلال دفتر ثبت جهانی شکل گرفت. چون آنطور که کارشناسان سابق این دفتر به صدای میراث خبر دادند: «بعد از مرحله ارزیابی کاروانسراها موضوع حذف دفتر ثبت جهانی کلید خورد. بعد از ارزیابی اول دیگر کارشناسان دفتر را به پرونده راه ندادند و اداره ثبت آثار تاریخی پرونده را دست گرفت. بعد از گزارش‌های اولیه ایکوموس که از دفتر ثبت جهانی خواسته بود کمیته کاروانسراها را تشکیل دهد، به کارشناسان دفتر ثبت جهانی می‌گفتند این موضوع محرمانه است. شاید اگر کارشناسان این دفتر به پرونده راه می یافتند همان دو کاروانسرایی که از پرونده ثبت شد نیز امکان ثبت جهانی می‌یافت.»
برخی کارشناسان سابق دفتر ثبت جهانی آثار تاریخی ایران در یونسکو که مدتی پیش منحل شد و این بخش به زیرمجموعه دفتر ثبت آثار تاریخی ملحق شد در پاسخ به این سوال صدای میراث که گفته می‌شود سازمان بازرسی اقدام به انحلال دفتر ثبت جهانی کرده است و ماجرای انحلال این دفتر چه بود؟ گفتند: تنها حربه‌ای که دارند این است که بگویند سازمان بازرسی به موضوع این دفتر ورود کرده بود. در مرحله اول کارشناسان دفتر را بطور غیرمستقیم از پرونده ها کنار گذاشتند و در مرحله دوم دفتر ثبت جهانی به دلیل گزارش‌های غلطی که از داخل وزارت خانه به بازرسی ارسال شده بود، تعطیل شد. وقتی ماموران بازرسی به دفتر ثبت جهانی مراجعه کردند و از کارکنان دفتر پرسیدند شما در این دفتر چه فعالیتی می‌کنید یا چرا پرسنل این دفتر کار نمی‌کنند؟ از مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی نام برد که گفته بود نمی‌داند کار دفتر چیست؟ در حالی که خودش چند روز قبل از حضور مامور بازرسی در موضوع پرونده ثبت جهانی کاروانسراها به این دفتر دعوت شده بود. ضمن آن که ایشان در اوایل دهه ۹۰ که دفتر ثبت جهانی تدوین پرونده ماسوله را در دست داشت مدیر پایگاه ماسوله بود و آنزمان خبر داشت دفتر ثبت جهانی چه وظایفی برعهده دارد و چه فعالیتی دارد؟ ولی به بازرسی گفته بود که نمی‌داند این دفتر چکار می‌کند و و حتی پیشنهاد داده بود که وضعیت دفتر معلوم شود. اگر واقعیات را به بازرسی منتقل کرده بودند شاید بازرسی دستور انحلال دفتر ثبت جهانی را صادر نمی‌کرد. بنابراین کارشناسان سابق دفتر ثبت جهانی معتقدند که انحلال دفتر ثبت جهانی کار خود وزارتخانه بود. دفتر ثبت جهانی کار خودش را انجام می داد و مشخص نیست چرا جایی که همه چیز آن روشن و قراردادهایش مشخص و حقوق پرسنل نیز معلوم بود و اتفاقا کارش را درست انجام می داد، چرا چنین اتفاقی برایش افتاد؟ چرا به مسئولین جدید وزارت میراث فرهنگی دفتر ثبت جهانی را معرفی نکردند و به بازرسی به دروغ اعلام کردند که این دفتر مشکل دارد؟ اتفاقا مدیران جدید وزارتخانه گناهی ندارند. چون هیچکس واقعیت دفتر ثبت جهانی را به آن‌ها انتقال نداد و بنابراین دفتر ثبت جهانی اواخر بهمن ماه سال ۱۴۰۰ منحل شد.»
۵ پرونده‌ای که می‌توانستند به جای ماسوله ثبت جهانی شوند
کارشناسان سابق دفتر منحل شده ثبت جهانی در پاسخ به این سوال صدای میراث که اگر پرونده ماسوله به یونسکو ارسال نمی‌شد کدام پرونده ثبت جهانی برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو آماده بود؟ گفته‌اند: «با جدیت بر پرونده ثبت جهانی اسبادها در شهرهای شرقی کشور، بعد از پرونده ثبت جهانی باغ‌هی ایرانی کار شده بود. هر سه استان هم زحمت مرمت آسبادها را کشیده بودند. هرچه پول داشند برای اینکار گذاشتند. پرونده معماری خلیج فارس با استان‌های جنوبی کشور در حال تدوین و آماده سازی بود که بسیار امیدوار به ثبت جهانی آن بودیم. پرونده ثبت جهانی دیوار گرگان، قلعه الموت و هگمتانه نیز از آندسته پرونده‌هایی بودند که اگر پرونده ماسوله به یونسکو نمی‌رفت امتیاز بالایی برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو داشتند.»
